Saqlanu sänäğatendä cirle häm milli oçqıçlarnıñ xikäyäse: HÜRKUŞ häm başqalar

Saqlanu sänäğatendä soñğı yıllarda yasalğan möhim adımnarnıñ uñay näticälären Törkiyä xärbi operaśiyälärdä kürde. İl êçendä terrorçı oyışmalar belän köräştä, il tışında Färat qalqanı belän başlap “Zäytün botağı” belän däwam itkän xäräkätlärdä cirle häm milli êşlänmälär qullanıldı. Cirle qorallar, keşesez hawa apparatları häm mäydanda operaśiyä alıp barunı täêmin itüçe qaraw häm tözekländerü çaraları barlıq dön’yanıñ iğ’tibarın cälep itte. Êlek saqlanu sänäğatendä kübräk tışqa bäyle bulğan il xäzer milli köymäsen, tankın, radarın, insansız hawa apparatın, qoralın yasıy, ğalämgä iyärçenen cibärä. Törkiyäneñ tarmaqta ireşkän bu noqtası saqlanu sänäğate şirkätläre belän xärbi êş cirläre xezmätkärläreneñ tırışlığı häm soñğı 15 yılda atılğan adımnarnıñ yaxşı citäkçe belän idarä itelüe näticäse.          

Nuri Dämirağ: “Ciñü börkete oçqıç qanatınıñ östenä qundı”

Törkiyä saqlanu sänäğate tarixına qarasaq, ul, nigezdä, möhim tırışlıqlar häm fidaqar’leklär belän tulı, ämma idaräçelärdän teläktäşlek kürmägän tarmaq bulğan.

1930nçı yıllar. Ul zamannıñ Törkiyäsendä Divrigidän çıqqan êşmäkär Nuri Dämirağnıñ tormış xikäyäse cirle-milli sänäğat’ne yıllarca ni säbäple kütärä almawıbıznı kürsätä. İlne timer yulları çeltäre belän çornap aluı öçen ul “Dämirağ” (“Timer çeltär”) familiyäsen ala. Törkiyäne kütärü öçen distälärçä böyek proyıktqa imza quya. 1939nçı yılda oçqıç çığara, Kük Mäktäbe açıp, yäş’ oçuçılar citeşterä. Nuri Dämirağ: “Ciñü söñgeneñ oçında tügel, ciñü börkete söñge oçınnan kütärelde, hawağa oçtı häm oçqıç qanatı östenä qundı,”- diyep ul çorda küklärdä xakimlek itüneñ niqadär ähämiyätle buluın här forsatta añlata. Anlatıp qına qalmıy, ilne küklärgä xakim itär öçen oçqıç fabrikası tözi. 1939nçı yılda küklärdä oçqan täwge cirle oçqıçnı çığara.

Ämma anıñ başına kilgännär aqılğa sıymıy. İñ êlek ildäge ênergetika ixtiyacına cawap birü öçen 1933nçe yılda Käban böyäse proyektın ul çorsağı İctimağıy êşlär ministrı Ali Çätinkayağa täq’dim itkändä bik naçar mönäsäbät belän oçraşa. Ali Çätinkaya ul waqıttağı Azatlıq mäxkämälärendä xezmät itkän danlıqlı “Öç Alilär”dän berse. Dämirağ äle proyektın täq’dim itkänçe ük, ministr: “Şulay, Nuri bäy, böyä yasıysıñ ikan. Niçek yasıysıñ, kem belän yasıysıñ, bu qadär zur êşne niçek başqarıp çığasın? Yasadıñ dip äytik, soñınnan çığarğan ênergiyäne kemgä sataçaqsın?”- dip salqınça tonda süz başlıy. Dämirağ injenerları belän kilä, äzer. Çönki xisaplarında barlıq bu sorawlarğa cawap häm tağın da kübräge bar. Ämma ministrnıñ tıñlarğa niyäte yuq. Dämirağ “Bu mäs’älä ilneñ kiläçäge” digändä anıñ süzen bülälär. Ministr: “İlneñ kiläçägen uylaw siña qaldımı, anı bez uylarbız,”-dip, Dämirağnı quğannan da bolayraq itä. Käban böyäseneñ proyektı 1933nçe yılda yabıla. 1966nçı yılda ul qabat kön tärtibenä kilä häm tözeleşe 10 yıl däwam itä. Çornıñ başbaştaq idaräçeläre yözennän möhim proyekt yaqınça 33 yıldan soñ tormışqa aşa başlıy.     

Nuri Dämirağ 1939nçı yılda täwge milli oçqıçnı çığara

1935nçe yılda ilneñ ixtıyacı bulğan oçqıçlarnı alu öçen kampaniya oyıştırıla. 10 meñ lira iğanä yasawçılarnıñ isemnäre oçqıçqa birelä. Nuri Dämirağ isä iğanä yasaw cirenä barlıq mal-mölkäten milli oçqıç yasawğa totarğa qarar qıla. Ul şul waqıtqa qadär qazanğan aqçaların “millätneñ amänäte” dip atıy. Awrupadan yäki Amerikadan liśenziyä alıp yasawnı kopiyalaw bularaq kürä, şuna da tulısınça “törek modele” oçqıç yasaw öçen qulların sızğana. 1936nçı yılda Bäşiktaşta êşxanägä nigez sala. Divrigidä tözeläçäk zavod belän bügenge Yäşelköy Atatörk aêroportı bulğan urında oçqıçlarğa hawa mäydanı yasaw öçen êş başlıy.

1937nçe yılda Törkiyä aviaśiya oyışmasınıñ 10 öyränü oçqıçı häm 65 planyor alu tenderın otqannan soñ, Dämirağ häm törkeme könne töngä yalğap êşli. Atatörkneñ üleme belän 1938nçe yılda ildä säyäsi köräş başlana. Barlıq texnik şartları cirenä citkerelü häm Törkiyä aviaśiya oyışmasınıñ oçuçısınnan alınğan uñay bäyäläwgä qaramastan, Dämirağnıñ oçqıçların kire qağalar. Oçqıçlarnıñ berse İskeşähärdä, mäydan tar bulu säbäple qırğa utırıp, qaza çığara. Törkiyä aviaśiya oyışması wäkilläre, texnik xata sanap, aludan baş tarta. Dämirağ, ul çornıñ räsmi zatlarına distälärçä xat yazuına häm däğ’wa açuına qaramastan, uñay näticä almıy. İlneñ kiläçägenä yoğıntı yasayaçaq tağın ber möhim proyekt säyäsi köräş häm şöhrätçelek qorbanı bula.       

Törkiyä başlangıç häm nigez öyrätü oçqıçları yasaw proyektı (HÜRKUŞ)

Bügen isä däwlät başındağı liderlarnıñ yoğıntısı häm oyışmalarğa yärdäme belän şaqtıy milli saqlanu proyektı tormışqa aşırıla. HÜRKUŞnıñ prototibın yasaw tögällände. Täwge milli uçaqnıñ 2023nçe yılda kük kiñleklären ayqawı kötelä. Awrupa grajdanlıq aviaśiyäse idaräsennän tip sertifikatı alğan HÜRKUŞnıñ 2 danä prototip oçqıçı yasaldı. HÜRKUŞ (Törkiyä başlangıç häm nigez öyrätü oçqıçları proyektı) - grajdanlıq häm xärbi aviaśiyanıñ zamanca oçqıçlarğa ixtıyacına cawap bularaq tulısınça bäysez räweştä uylap çığarıldı. Monnan tış, HÜRKUŞ-C iseme birelgän versiyäsen qorallandıru êşe däwam itä.  

Milli suğış oçqıçı proyektı

Milli suğış oçqıçı proyektı - Hawa quätläre komandalığınıñ 2030nçı yıllardan soñğı xärbi oçqıç ixtıyacın ildä çığarılğan model’lär belän täêmin itäçäk. Cirle sänäğat’ tovarları yuğarı däräcädä qullanıluçı Törkiyädä bu nisbättän bäysez êşçänlek alıp barıla. Älege möhim proyektnıñ täwge oçışı 2023nçe yılda yasaluı planlaştırıla.

F-35 urtaq höcüm oçqıçı proyektı

Yaña buın xärbi oçqıçı F-35neñ ber oçuçı häm ber motorlı, küp maqsatlı, kürenüçänlege tübän bulğan awçı yäki xärbi oçqıçınıñ dizaynı häm êşläp çığaruı xalıqara xezmättäşlek törkeme tarafınnan yasala. Anı AQŞ citäkli. Qatnaşuçılar Angliya, İtaliya, Törkiyä, Niderland, Kanada, Avstriya, Norvegiya häm Daniya. Törkiyä proyekttan 100 oçqıç alaçaq. Täwgese 21nçe iyün’dä Texasta maxsus tantana belän tapşırıldı. Xäzerge waqıtta oçuçılar AQŞta öyränülär uza.   

Törkiyä Awrupa töbägendä F-35lärneñ kabinasın häm motorın tözekländerü bazası bulaçaq. Alarnıñ iñ qatlawlı bülemnärennän berse urta fyuzelyajnı, AQŞtan tış, barı tik Törkiyädä çığaralar.  

Däwlät teräk bulğan barlıq proyektlar tormışqa aşa. Kiläse bülektä ğamälgä aşqan başqa saqlanu proyektları xaqında söyläwne däwam itärbez.