Musa Aqyegetzadä (Муса Акъегетзадә)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 12
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 12
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, Törkiyä däwläteneñ fän üseşendä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim Musa Aqyegetzadä xaqında qısqaça küzätü
19nçı yözneñ ikençe yartısı tatar prozasınıñ kürenekle wäkillärennän berse ul Musa Aqyeget.
Musa Aqyegetzadä 1864nçe yılnıñ 3nçe dekabrendä Rusiyäneñ Penza gubernası Çanbar öyäzenä kergän Qaybıl awılında dönyağa kilgän. Anıñ babası Altınbay Aqyegetzadä Aleksandr berençe zamanında 25 yıl patşa ğaskärendä xezmät itep, ireşkän uñışları öçen törle medal’lär belän büläklängän bulğan. Atası Möxämmätqan isä, 4 sınıflı urıs mäktäben tämamlağannan soñ, xökümät êşendä törle räsmi wazıyfalar başqara.
Musa başlanğıç belemne babasınıñ awılı Maçalı mädräsäsendä ala. Biredä ul din ğilemennän (ğıylemennän) tış, tatarça uqu-yazunı da öyränä. Atasınıñ qararı belän 1878nçe yılda Musanı Penzağa urıs gimnaziyäsenä uqırğa iltälär. Bu uqu yortın 1884nçe yılda yaxşı däräcä belän tämamlağan yäş yeget, Mäskäw universitetına uqırğa kerergä teläk belderep, ğariza yaza, tik ğarizası qabul itelmi. Musanı Qazanda da uñışsızlıq kötä, anı biredäge universitetqa da almıylar.
1884-1888nçe yıllarda Musa Aqyegetzadä Qazan, Penza şähärlärendä häm Qırımda yäşi, berara İsmäğil (İsmäğıyl’) Ğaspralınıñ “Tärcüman” gazetında êşläp ala. Belem alunı İstanbulda däwam itterergä digän qararğa kilüenä dä Ğaspralınıñ täêsire bulğandır, möğaen.
Berençe äsäre bulğan “Xisametdin mulla” povesten ul 1886nçı yılda yaza. Aqyegetzadäneñ bu äsäre tatar dönyasında Ğaspralınıñ törkiçelek ideyälären, mäslägen taratu yulında berençe xikäyä buluı belän dä ähämiyätle. Tatar ädäbiyatınıñ şäkellänüendä, formalaşuında ul yul kürsätüçe rolen başqarğan. Bu xikäyädän soñ, Zahir Bigi, Rizaêtdin Fäxretdin, Fatix Kärimi kebek tatar zıyalıları da xikäyä yaza başlıy. Xikäyä şulay uq İstanbulda da 1901nçe yılda “Zaman” kitapxanäse tarafınnan törekçä näşer itelä.
1888nçe yılda yuğarı belem alu teläge belän Musa Aqyegetzadä İstanbulğa kilä häm “İradän säniyä ilä Mölkiyä mäktäbe”neñ yuğarı bülegenä uqırğa kerä, 1891nçe yılda bik yaxşı däräcädä bu mäktäpne tämamlıy. 1892nçe yılnıñ 29nçı ğinwarında (ğıynwarında) ul “İradän säniyä ilä Xärbiyä mäktäbe”nä urıs tele häm iq’tisat uqıtuçısı itep bilgelänä. Aqyegetzadä uqıtuçılıq itkän waqıtta, Atatörek älege mäktäptä uquçı bulğan. Bu şäxes Atatörekneñ dä uqıtuçısı bulğan dip kisterep kenä äyterlek faktlar bilgele bulmasa da, Xärbiyä matbuğatında näşer itelgän kitabınıñ (“İlmi särwät yaxut ilmi iq’tisat”(1), İstanbul,13161898) Atatörek uquçı bulğan yıllarda däres kitabı bularaq qullanılğanlığı mäğ’lüm.
1892nçe yılnıñ 13nçe fevralendä Musa Aqyegetzadä ber wazıyfa ala - Galata tamojnya (tamğaxanä) idaräsenä tikşerüçe itep bilgelänä. 1893nçe yılnıñ 13nçe aprelendä bu östämä wazıyfası belän Sirkäni tamğaxanä üzägenä küçerelä. Ozaq yıllar tamğaxanä idarälärendä êşlägängä, Aqyegetzadä bu ölkäneñ aqrınlap çit illär bazarına äylänä baruın kürgän, şuna kürä xezmätlärendä kirle sänğat’ne häm dä säwdä êşen häm kiçektergesez ximaya itü (protekŝiyäläw) kiräklegenä basım yasağan.
2nçe Mäşrutiyat iğ’lan itelep, biş kön ütkäç ,Musa Aqyegetzadä “Mätin” (tekst) isemle, säyäsät, fän, säwdä, ädäbiyat häm xärbi êşlär mäs’älälären çağıldıruçı ber gazet çığara başlıy. Gazetnı oyıştıruçılar arasında Musa belän bergä anıñ xatını Xäyriyä xanım häm Xälil äfände isemle ber şäxes tä bula. Gazetta bastırğan mäqalälärdä nigezdä mäşrutiyat, watan öçen watandaşlarnıñ başqarırğa tiyeşle bulğan xezmätläre, ğaskär häm başqa temalar östenlek itä.
2nçe Mäşrutiyätneñ iğ’lan itelüen zur söyenü belän qarşı alğan, üze nigez salğan gazet bitlärendä waqiğa (waqıyğa) belän bäyläp yazmalar bastırğan Musa, tormış xikmäteder, mäşrutiyätçelärneñ açuına duçar bula, räsmi wazıyfalarınnan baş tartırğa mäcbür itelä. Monıñ belän genä qanäğat’länergä telämiçä mäşrutiyätçelär 1909nçı yılnıñ 16nçı ğinwarında (ğıynwarında) anı - Adikewaz-Van üzidaräse citäkçese itep bilgeläp, İstanbuldan yıraqqa ozatalar. 1911nçe yılnıñ 2nçe mayında İzmir vilayatenä, 1914nçe yılnıñ 23nçe noyabrendä Çanakçur-Diyarbaqırğa bäyle ber öyäzneñ üzidarä başlığı bulıp bilgelänä. Bu soñğı wazıyfasın başqarğan yılda bik nıq awırıp kitkän Musa 1916nçı yılnıñ 23nçe sentyabrendä İstanbulğa qaytırğa mäcbür bula.
1923nçe yılda Törkiyä xökümäte êçke êşlär wäqäläte tarafınnan Aqyegetzadägä qarata “kävazi istixdam”ğa qarar birelä. Bu qarar nigezendä, sawlığınıñ bik ük yaxşı bulmawı säbäple, ul idarä üzägenä kire cibärelmiçä, Waqıflar ğomum mödirlege tarafınnan Söläymaniyä kitapxanäsenä mödir itep bilgelänä.
Kitapxanä mödire xezmäten başqarğan çorda, 1923nçe yılnıñ 2nçe sentyabrendä Musa Aqyegetzadä İstanbulda, Çängälköydä wafat bula. Qabere Çängälköy ziratında, êlekke Tıbbiya mödire Zäkai Paşanıñ qabere yanında.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Musa Aqyegetzadä (latin) / Kiril variantı (Муса Акъегетзадә) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1)Aq’yegetzadä Musa.Aurupa mädäniyätenä ber nazar.Anqara,1996.
2)Musin F.Musa Aq’yeget//Tatar ädäbiyatı tarixı.-2t.-Qazan.Tatar.kit.näşr.,1985.
3)Äydi T.,Musa Aq’yeget Törkiyädä//Qazan utları.-1996.-N4.
