Kars häm Ani xärabäläre

Törkiyäneñ mädäniyät xäzinälärendä  bu atnada sezgä ilebezneñ mohim ber cik buyı şähäre bulğan Kars häm yanında urnaşqan Ani xärabälärne tanıtaçaqbız. Kars şähäre mädäniyät ministrlığınıñ “turizmdä 2023 marka şähärlär” maqsatında mohim urınnı alıp tora.

Kärs şähäre  Malazgirt mäydan suğışınnan elek 1064tä Soltan Alparslannıñ ulı Melikşah tarafınnan basıp alınğan.

Ani dä bulğan Vizantiyağa bäyle bulğan cirle däwlät Bagrati patşallığınıñ başqalası bulğan Ani şähäre töreklärneñ xakimiyäte kiçä. İlebezdä ber däwlätneñ başqalası bulğan siräk urınnarınnan bulıp tora.

Bagrati patşallığı 890-1045 yıllar arasında könçığış Anadoluda hökemen däwam itkän.

Patşalar Vizantiya imperatorı häm Abbasi Halifäse tarafınnan Şehinşah-ı Armen bularaq tanınğan.

Anidä  ul çorda Vizantiyanıñ başqalası bulğan İstanbulğa oxşağan tarixı äsärlär  tözelgän ide. Mondağı çirkäwlär häm soborlar, ülçäm häm maturlıqları belän iğtibarnı caläp itä. 1001 çirkäwneñ  buluı äytelä.Ayıruça zur ber cir astı şähäre dä bar.

Taş eşkärtüeneñ kämçeleksez ürnäklären monda kürä  alasız. Kükkä kütärelgän sansız ğibadätxanä kilüçelärne kötep qala.

Ani nığıtması häm sıyındırğan äsärlär ilebezneñ mohim turizm barlıqlar arasında urın ala.

Şähar 1045tä Vizantiya xakimiyätlegendä uzdı. 1064tä Melikşahnıñ basıp aluı belän törek xakimiyäte başladı.

Monda 1072 tarixlı Menuçehr mäçete Anadoludağı iñ iske İslami äsäre bulıp tora. Arpaçay yılğası Ani şähäreneñ çik buyı sızığın bilgeliy.

Xäzerge köndä Törkiyä-Ärmänstan çık buyı sızığın da Arpaçay  barlıqqa kiterä.

Ber kön äğär tarixı Kars şähärenä kilsägez ikän Anigä dä barıp kürergä kinäş itäbez.

Mondağı här urınğa tarix ise señgän, här cirendä mäçet, çirkäw, Sälçuqlı sarauın kürä alasız. Bu mädäniyät baylıqlarına tabiğat yäme dä quşıla. Kars şähäre häm nığıtması tönyaq könçığış çik buyı sızığında  urın ala.

Böyek Sälçuqlı imperiya çorında Törek däwläteneñ könbatış çik buyı sızığında ide.

Yaqınça meñ yıl eçendä zur üzgäreşlär yäşängän ide. Kars nığıtması töbäkneñ çit il köçlärennän saqlap qalu öçen yasalğan ber saqlanu liniyäse.

1858dä Qırım suğışı waqıtında  Rus armiyäse tarafınnan yasalğan Karsnıñ qamawı uñışlı bulmağan.Soltan Abdülmecit  tarafınnan Kars şähärenä Ciñü medale birelgän ide.

1877-1878 Ğosmanlı- Rusiya arasındağı xalıq arasında belengän iseme belän 93 suğışınnan soñ töbäk rus xakimiyätenä kiçte. 40 yıl däwam itkän ber Rus xakimiyäte yäşängän.

Bu çorda nığıtma belän bergä Rusiyäneñ iñ cılı urın bulu säbäbe belän Tsar  öçen ber cäyge saray tözelgän.

Ruslar töbäkneñ xakimiyäten üz qulına alğan waqıtta timer yullar çeltären qorıp töbäktä qaluçı bulırğa tırışqan.

1919da 1nçe dönya suğışınnann soñ barlıqqa kilgän butalçıq wazğiyättä monda töreklär tarafınnan Könyaq könbatış Kavkaz cömhüriyäte qorılğan. Töbäktä  qayber urnaşu üzäklärne dä  çornap alğan bu Cömhüriyätnen qısqa waqıtlı bulsa da Kars başqala bularaq wazıfasın da alıp barğan.

İnglizlärneñ yawlap aluwı belän bu däwlätneñ ğömere bik qısqa bulğan.

Kazım Karabekir komandirlığındağı armiyälärebezneñ xäräkäte belän 1920nçe yılda qotqarıldı.

1921nçe yılında monda Sovetlar soyuzına bäyle bulğan Azärbaycan, Ärmänstan häm Gruziya däwlätläre belän  imzalanğan  Kars kileşüe belän Törkiyä xakimiyäte qabul itelde. Geografik urnaşuu arqasında Kars şähäre şul uq waqıtta Kavkazlarğa açılğan qapqabız bulıp tora.

Karsta bulğan aeroportı, timer yulı bäyläneşe iqtisad ähämiyäten arttıra. Şähärneñ tärtiple tözeleşe häm qış köne suwıqtan saqlanıp qaluın tämin itkän taş öyläre iğtibarnı caläp itkän. Karsta yörergä, kürergä şul qadär küp urın bar ki, kilep mondağı baylıqlarnı üz küzegez belän kürergä kiñäş itäbez.

Kars turında söyläşep kitkäç, mondağı sır turında äytmiçe bulmıy.

İlebezneñ iñ tanılğan sırları Karsta citeşterelä. Şul uq waqıtta qaz ite belän peşerelgän rizıqları da mäşhür. Şuşı räweştä Törkiyäneñ baylıqların kürer öçen sezne Karsqa kötep qalabız.