Awrupa üz êçendäge krizistan çığa alırmı?

  Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

           Awrupada rasaçılıq, faşizm, naśizm,İslamğa qarşı bulunıñ könnän kön arta baruı,törle yäşäw räweşlären yanaw itep kürü möselmannar häm möhacirlär belän bäyläp kürsätelsä dä nigezdä Awrupa üze tudırğan krizis buluı turında uzğan tapşırularda äytep uzğan idek. Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ älege mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

Awrupada yäşängän barışnı êlegräk Törkiyäneñ 28 nçe fevral’ waqıyğasına oxşatqan idem. (http://www.star.com.tr/acik-gorus/avrupayi-28-subatindan-kim-cikaracak-haber-1168353/).

Germaniya êçke êşlär ministrlığı mäğ’lümatlarına kürä, 2017 nçe yılda barı tik ber yılda möselmannarğa qarata 950 höcüm yasalğan. Ber köngä yaqınça 3 höcüm turı kilä. Bu wäzğiyät’ ul noqtanı küptän uzıp kitkän. Awrupa bu krizistan çığa alırmı?

Bu sorawğa cawap birü öçen başta krizis säbäplärenä tuqtalıp kitik:

Berençe säbäp - global’ bilgesezlek

Amerika Quşma Ştatları,Rusiya Federaśiyäse, Qıtay, Törkiyä, Hindıstan häm Latin Amerikasındağı täräqqiyät’lär belän bergä dönyada İkençe bötendönya suğışınnan soñ qorılğan sistema çatnıy başladı. Bu bilgesezlek böten illärdä bilgele ber däräcädä kiyerenkelek tudıra. Tradiśion ittifaqlar häm doşmanlıqlar qabat soraw astına alına. Bu mäğ’nädä illär arası mönäsäbätlär yañadan şäkellänä. İllär arasında blok ittifaqlar häm qarşı bulular urınına mäs’älägä nigezlängän ittifaq yäisä qarşı bulular alğı planğa çığa.

İkençe säbäp – Könbatışnıñ global’läşüdän citärlek däräcädä qazana almawı

Awrupa häm Amerika Quşma Ştatları global’läşü barışlarınnan citärlek däräcädä tabışlı bula almadı.Qıtay, Hindıstan,Braziliya ,Törkiyä kebek illär bu barıştan tağın da kübräk ottı.  Bu säbäple başta AQŞ bulu belän bergä qayber illär êlegräk zur uñışqa ireşkän irekle säwdä,tamğaxanälärne beterü kebek global’läşü säyäsätläreneñ kiresen yaqlıy. Global’läşü barışlarınnan citärlek külämdä otışlı bulmawınnan kilep tuğan Awrupadağı iq’tisadıy torğınlıq säyäsi, sośial’ iq’tisadıy ,psixologik bik küp mäs’älägä tiskäre yoğıntı yasıy.

Könbatıştağı süzlär häm ğamällär tağın da kübräk global’läşügä qarşı bulunıñ tizlänüen kürsätä. Bu wäzğiyät’ Könbatış öçen añlaşıla. Fäqät’ global’läşüdän otışlı bulğan Törkiyä kebek illärdä dä intellektuallar häm säyäsi liderlarnıñ global’lläşügä qarşı êlekke süzlärne däwam itterüläre yaña çınbarlıqnı abaylaw abaylamaw sorawın tudıra.

Öçençe säbäp – Awrupanıñ plyuralist ütkäneneñ bulmawı

Awrupadağı krizisnıñ möhim säbäplärennän berse - global’läşü barışları belän millät törlelege,törle mädäniyatlarnıñ tağın da yaqın buluı. Älege başqa millät keşeläre yıraqlarda, üz Watannarında bulğanda alarğa yaxşı möğalämä kürsätelergä mömkin. Ämma kürşe,xezmättäş bulğanda êş üzgärä. Çönki Awrupanıñ plyuralist ,millät törlelege ütkäne yuq. Awrupanıñ plyuralizm häm törleleklär belän bergä yäşäw täcribäse soñğı ğasırğa ğına xas. Ğasır isä tarixçılar öçen kiçäder.

Dürtençe säbäp - vizionsız liderlar

Awrupadağı üzäk uñ häm sul partiyälär könnän kön arta baruçı çiktän tış ağımnarğa qarşı aqıllı fiker yörtüne alğı planğa çığaru urınına tawış yuğaltmaw öçen tağın da kübräk marginal’ süzlärne üz itälär. Bu wäzğiyät’ neonaśist häm neofaşist partiyälärneñ kütärelüen totqarlamağan kebek bu räweşle üzäk uñ häm sul partiyälär dä çiktän tış totış ala. Bu wäzğiyät’neñ ber näticäse bularaq Awrupada säyäsi xakimiyätlär tağın da kübräk çiktän tış uñ partiyälärgä awışa.  

Bişençe säbäp – assimilyaśiyälängän törkemnärneñ täêsire

İllärendä problemalar belän oçraşıp Awrupağa sıyınğan,ictimağıy bärabärlege bulmağan xäldä säyäsi mäydannı östen qılğan assimiyaläśiyälängän törkemnär üzläre kilgän illär belän yäşägän illär arasındağı mönäsäbätlärne çın mäğ’näsendä ağulıy.

Awrupa da täşwiq itkän assimilyaśiyälängän bu törkemnär başqa yaqtan üz poziśiyälären legal’läşterü öçen assimilyäśiyälänmägän,üz mädäniyatı belän yäşägän cämğiyät’kä öleş kertergä telägän möhacirlärgä qarata zıyan saluçı totış kürsätälär. İllärendäge möhacirlär häm alar kilgän illärne assimiläyäśiyälängän törkemnär aşa bäyäläw Awrupanı tağın da yanawçan , tağın da üz-üzenä biklängän xälgä kiterä.

Awrupa krizisınıñ säbäplären yuğarıdağı kebek sanap kitkändä qısqa waqıtta bu krizistan çığu mömkin tügel kebek kürenä. Çönki bu säbäplär bügen irtägä genä üzgärä torğan säbäplär tügel. Waqıtı belän mondıy krizislar belän oçraşqanda risk alğan vizionlı liderlar ğına illärendä wäzğiyät’ne cayğa sala ala. Qızğanıç, Awrupada vizionlı liderlarnıñ sanı häm aktivlığı könnän kön kimi bara.

Mondıy wäzğiyät’lärdä zıyalılar,intellektuallar da möhim rol’ uynarğa mömkin. Awrupadağı xörriyätçe häm plyuralist törkemnärdä Awrupanıñ üz êçendäge krizistan niçek çığa aluı turında citärlek däräcädä añlaw, abaylaw barmı? Germaniya naśizmı häm İtaliya faşizmın kürgän qıytğa zıyalıları bu täräqqiyät’lärne sizmi, abaylamıy dip äytep bulmıy. Ämma bu törkemnärneñ tırışlıqları krizisnı tuqtataçaq häm kiresenä üzgärtäçäk däräcädä tügel. Bu säbäple alarnıñ tawışı könnän kön qısıla, kimi bara.

Rasaçı partiyälärneñ tawışları arta,xörriyät mäydannarı kimi. Bu mäydannar xäzergä möhacirlär häm möselmannar öçen taraytılğanğa kürä bik sizelmi häm moña ähämiyät birelmi.

Min Awrupanıñ bu krizistan qısqa waqıtta çığa aluına ömetlänmim. Başta üz êçendäge törleleklärne ,annan soñ Awrupanıñ üzen tağın da naçar könnär kötüe turında uylıym. Çınnan da bu mäs’älädä yalğışırğa bik telim. Awrupa bu yulı yaña cihan suğışı bulmıyça üz xatasın añlar. Könnän kön qarañğılıqqa çuma baruçı ,xörriyät mäydanı kimi baruçı Awrupa bu krizisnıñ üzen qaya taba alıp baruın añlap dip ışanıp qalam. Bez yänä dä üz wazıyfabıznı başqarıyq. Awrupanı krizis mäs’äläsendä kisätik, monnan çığu yulların kürsätik.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı.