28 nçe fevral’:Salqın suğış  mäkerle ximayäseneñ  soñğı höcüme

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

28 nçe fevral’ :Salqın suğış  mäkerle ximayäseneñ  soñğı höcüme

Monnan näq’ 21 yıl êlek 1997 nçe yılnıñ 28 nçe fevralendä Törkiyädä yaqın tarixnıñ iñ möhim xärbi kereşü omtılışlarınnan berse küzätelde.

Xärbi tüntäreleşlär yäisä tüntäreleş kereşüläre Törkiyä cähätennän iskärmä tügel. Tüntäreleş datalarına küz salğanda yaqınça här 10 yılda ber tapqır mondıy tördäge kereşülär başqarıluın küräbez: 1960, 1971, 1980, 1997,2007,2016.

1997 nçe yılğa küz salğanda soñğı tüntäreleşneñ 1980 nçe yılda buluı uylanılsa,yaña tüntäreleşneñ soñğa qaluın äytergä mömkin. Ämma tüntäreleşçe general Ävränneñ xakimiyättän kitüenä 8 yıl buluın uylağanda wäzğiyät’ añlaşıla.  

Törkiyä nigä 10 yılda ber tapqır tüntäreleş kiçerä?

Törkiyä kebek uyın yazuçı illärne global’ aktyerlar tınıç qına qaldırmıy. Bolay bulğanda bu illärneñ närsälär êşli aluın global’ köçlär bik yaxşı belä.

 Bu säbäple mondıy illärne daimi räweştä kontrol’ astında totarğa telilär. Monı Germaniyadan da beläbez. İke tapqır global’ sistemanı üzgärtergä kereşkän häm yuğaltuğa duçar bulğan Germaniyanıñ armiyäse häm qoral köçe çikländerelde.

Törkiyädä dä xärbi tüntäreleş belän üterelgän prem’yer-ministr Adnan Mendereslı yıllar belän bu ilneñ potenśialı tağın ber tapqır bik açıq kürende. Şuña kürä 1961 nçe yılğı Töp Qanun belän saylanğannarnı kontrol’ astında totu öçen kontrol’ mexanizmı buldırıldı. 10 yılda ber tapqır başqarılğan tüntäreleşlär - nigezdä millätebezne kontrol’ astında totu öçen buldırılğan tärtipkä salular.

Törkiyä kebek illärdä başqarılğan tüntäreleşlär barı tik êçke täêsirlär, şartlar belän genä bäyle tügel. Uzğan atnada CIA neñ êlekke başlığı Djeyms Vulsi Amerika Quşma Ştatları  saylawına Rusiyäneñ qatışuı xaqında prokuror Robert Myuller alıp barğan tikşerüdä AQŞnıñ başqa illärdäge saylawlarda qatışuın belderde. Törkiyädäge 1980 nçe yılğı tüntäreleştän soñ AQŞ milli iminlek şurası kiñäşçese Pol Xenśe ul waqıttağı AQŞ ilbaşı Djimmi Karterğa ”Beznekelär buldırdı” digän ide.

1990 nçı yıllar Törkiyäse cähätennän, üterelgän ilbaşı Özallı yıllar belän bergä Törkiyä iq’tisadi täräqqiyät’lär häm ireklär , xörriyätlär cähätennän möhim alğarış täêmin itte.Soñraq Räfah yul däwerendä  Ärbakan räislegendä il iq’tisadı tizlek qazandı. Ägär barış bu räweşle däwam itsä Törkiyä kontrol’dän çığıp üz yulın bilgeli alır ide.

Näq’ menä mondıy şartlarda 28 nçe fevral’ xärbi kereşü omtılışı tormışqa aştı.

28 nçe fevral’ barışı

Barış 28 nçe fevral’ könne tanklarnı Änkaranıñ Sincan ilçäsendä yörtü belän başlanıp kitte. Bu ğadäti xäl kebek bulırğa mömkin. Ämma sez ütkännärdä parlament tanklar belän qamap alınğan ,prem’yer-ministrlar häm ministrlar üterelgän ildä yäşisez ikän, sezneñ xäteregezdä tank yöreşlärennän küp närsä yañarırğa mömkin. Barış ta näq’ meña şulay däwam itte.

Milli iminlek şurasında ul konge strukturası belän tınıç xalıq belän tigez sanda bulğan ğaskärlärneñ qatğıylığı belän xökümätkä ğamäl planı birelde. Ğaskärlärneñ niyäte bilgele bulğaç böten il varvarlarnı kötkän kebek safqa bastı. İl äyterseñlä aldan repetiśiyäse ütkärelgän xäräkätlär belän tüntäreleş barışına kerde. Sud’yalar, byurokratlar ,ictimaği oyışmalar nindi “konservativ yanaw “astında buluıbıznı  añlaw öçen ğomum ştab birgän brifingta qatnaşu öçen ber-berse belän uzıştı.

Näticäläre

Älbättä barış anda betmäde. Bärep töşerelgän xökümät, totrıqsız koaliśiya yılları ,qulğa alınğan ,êştän çığarılğan isäpsez –xisapsız keşelär, ülemnär, intixarlar ,yäş’lege häm kiläçäge urlanğan näsel.

Töp xoquq häm irek cähätennän barlıq qazanışları kire alınğan, xärbi rejim däwerenä qaytqan Törkiyä.

2002 nçe yıldağı kebek krizislar küzätelgän il iq’tisadı. Korrupśiya, talaw däğ’waları iñ yuğarı noqtasına citkän wäzğiyät’.

Soñınnan

28 nçe fevral’ – Törkiyäne kontrol’ astına alırğa telägän êçke häm tışqı köçlär tarafınnan tormışqa aşırılğan salqın suğış mäkerle ximayäseneñ soñğı tüntäreleş omtılışı ide. Mäkerle ximaya belän Törkiyäneñ monnan soñ kontrol’ itelä almawı açıq räweştä kürelde. Global’läşü häm êlemtä däwere plyuralizm ,küp mädäniyatlılıq, azmı-küpme demokratiya täcribäse säbäbe belän Törkiyä iske tiptağı salqın suğış mäkerle ximayäse belän kontrol’ itelä almas ide.

Ütkännärgä küz salğanda 28 nçe fevral’neñ salqın suğış mäkerle ximayäseneñ cähätennän tügel, millätneñ qıymmätlären qabul itkän yaña ximayä buldıru cähätennän uñışlı buluın äytergä kiräk. Çönki ul däwerdä bügenge köndäge “Fätullahçı terror oyışması/parallel’ däwlät qorılışı” bularaq belengän törkemnän tış böten ictimaği häm dini törkemnär yuqqa çığarıldı diyärlek. Bügenge könnän çığıp qarağanda şul kürenä: 28 nçe fevral’ belän 15 nçe iyül’däge tüntäreleş kereşüe öçen äzerlek başqarılğan. Demokratik häm ictimaği êlementlar yuqqa çığarılıp “Fätullahçı terror oyışması” öçen urın äzerlängän.

Bolar belän bergä isäpkä kertelmägän 2 närsä böten plannarnıñ astın öskä kiterde: İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ liderlığı  häm xalqıbıznıñ citäkçese belän bergä kürsätkän tarixi qarşılıq kürsätüe. 15 nçe iyül’dä 250 keşe şähit buldı, 2000 nän kübräk keşe yaralandı. Ämma Watanıbız, kiläçägebezne qotqardıq. Xalqıbız tüntäreleşne iñ demokratik räweştä niçek kiresenä äyländerep quyıp buluın böten dönyağa kürsätte.

28 nçe fevral’ sabaqları

Global’ aktyerlar öçen iñ möhime mäkerle ximayäneñ närsägä nigezlänüe tügel, bu ximayäneñ üzeder. Bu säbäple global’ aktyerlarnıñ başqa illärdä demokratiya yäisä keşe xoquqları tügel, üz mänfäğät’lärenä turı kilä torğan mäkerle ximayä êzläwlären onıtmasqa kiräk. Global’ aktyerlar öçen anıñ närsägä nigezlänüeneñ bernindi ähämiyäte yuq.  

Mäkerle ximayä sistemalarınıñ üzençälege – sistemanıñ böten tarmaqların mömkin bulğança xalıqqa açu. Yabıq häm kontrol’sez iminlek byurokratiyäse - mäkerle ximayäne barlıqqa kitergän möhim êlementlarnıñ berse.

Bu säbäple iminlek byurokratiyäseneñ demokratik kontrole bik möhim.

Törkiyäneñ bik zur yuğaltular kiçerep ireşkän täcribäse bäysez ,irekle yäşärgä telägän böten xalıqlar öçen yul kürsätüçe mayaq bulıp tora.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı.