Könbatış Trakya törekläre assimilyäśiyägä qarşı

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Könbatış Trakya törekläre assimilyäśiyägä qarşı

Küz aldına kiteregez.Üzegezne möselman, ğaräp, alman, törek, xristian, ateist yäisä başqa törle kem dip tanıısağız da meñ yıldan kübräk yäşägän ilegezdä däwlät sezgä “sez ul tügel” ,bu ildä sez äytkän törle cämğiyät’ yuq” dip cawap qaytara.

“Keşelärneñ üzlären niçek açıqlawları, üzlärenä nindi bilgelämä birüläre däwlätlärne nigä qızıqsındırsın ki? Däwlätlärneñ êşe cämğiyät’lär üzlärenä nindi bilgelämä birsä monı qabul itü ,aña xörmät belän qaraw.Xäzerge zamanda mondıy närsäneñ buluı mömkin tügel” dip äytäsez sıman.  

Äye, “Sez xaqlı.Bügenge köndä mondıy añlayış bulmas. Bu barı tik tarix bitlärendä qalğan ber ürnäk” dip äytergä bil telär idem.

Qızğanıç, ämma bolay tügel.Bu wäzğiyat’ Awrupa Berlege ile bulğan Greśiyädä haman da däwam itä. Möselman  töreklär Greśiya däwlätenä meñ yıldan kübräk biredä milli üzañnarı belän bar buluların qabul itterü öçen köräşä.

Äye, süz Könbatış Trakya törekläre turında bara.

Könbatış Trakya törekläre Ğosmanlı däwlätennän êlek tä bu cirlärdä yäşägän. Ğosmanlı däwlätennän soñ Könbatış Trakyadağı möselman törek azçılığınıñ xoquqları xalıqara häm ike yaqlı kileşülär belän garantiya astına alınğan. Ämma ğamäldä bu xaq-xoquqlarnıñ kübese qızğanıç käğäz’dä genä qalğan. Bügenge yazmabızda bozılğan xoquqlardan barı tik bersenä tuqtalırğa telim.

Yaralı üzañ

Säyäsi, iq’tisadi, mädäni xoquqlar ,barlıq xaq häm ireklär älbättä möhim. Ämma keşeneñ üzen niçek yäisä kem bularaq tanıtuı, açıqlawı iñ töp keşe xoquqlarınnan berse. Antologik xoquq. Keşe xoquqları global’ bäyannamäseneñ 6 nçı maddäsenä kürä “Härkem qayda ğına bulmasın şäxes xoquqınıñ tanıluı xaqına iyä”. Keşeneñ üz üzen niçek tanıtuı däwlät mäs’äläse tügel, turıdan – turı şäxesne qızıqsındıruçı mäs’älä.

Ber keşeneñ üz - üzen tanıtu, bilgeläwen kire qağu ul keşene dä kire qağu digän süz. Bälki şuna kürä dä Êmil Maalouf “Ütergeç üzañnar” isemle kitabında keşe milli üzañınıñ iñ awırtqan cirennän barlıqqa kilüenä basım yasıy. Çönki mondıy keşe bar buluın, yäşäyeşen, üzen kürsätü öçen  basımnarğa bireşmi. Berençe xristiannar häm berence möselmannarnıñ barlıq basımnarğa qaramastan kürsätkän köräşe, üzlären, milli üañnarın kürsätü öçen kiçergän zolımnar bu wäzğiyät’neñ töp ürnäklärennän berse.  

 Törek milli üzañın kire qağu

1927 nçe yılda qorılğan İskäçä törek berlege 1980 nçe yıllarğa qadär problemasız yäşäwen däwam itterä. İsemendä “törek” süze bulu nigeznamäse belän 1983 nçe yılda iminlek köçläre êlmä taqtanı alıp quya. Êşçänleklärenä röxsät birelmi. Cämğiyät’ Greśiya cirle mäxkämäläre häm Yuğarı mäxkämä tarafınnan “Könbatış Trakyada törek yuq” nigeznamäse belän yabıla. Annan soñ Könbatış Trakyanıñ möselman törekläre  bu mäs’äläne Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäsenä tapşıra.

Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäse 2008 nçe yılda İskäçä törek berlegen xaqlı dip taba. Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäse qararı Greśiya qanunnar cıyılmasına yoğıntı yasamıy, yäğ’ni bu qararnıñ bernindi näticäse bulmıy. Qabat êçke xoquq yulların êzläw kiräk bula. Könbatış Trakya törekläre soñğı 10 yılda Greśiyäneñ Awrupa Keşe xoquqları mäxkämäse qararın ütäwe öçen köräşä. Monın belän bäyle soñğı däğ’wa 2018 nçe yılnıñ 9 nçı fevralendä Gümülcinä apellyaśiya mäxkämäsendä qaraldı häm yänä näticäsez qaldı.

1983 nçe yılda başlanğan häm töp keşe xoquqın bozğan bu wäzğiyät’ne tözätü öçen 35 yıl buyı köräş däwam itä. Könbatış Trakya möselman törekläre armıy-talmıy häm xoquqtan çitläşmiçä qanun qısalarında köräşä. 35 yıl buyı Greśiyädän häm Greśiyägä tiyeşle däräcädä basım yasamağan Awrupa Berlegennän ğadälät kötälär. Ämma bu barışta Greśiya däwläte ğadellek urınına qurqıtu, bastıru säyäsätlärenä östenlek birä.

Milli qarşılıq kürsätü köne

Könbatış Trakya törekläre 1988 nçe yılnıñ 29 nçı ğıynwarında üzlären inqar’ itkän Greśiya mäxkämäsenä qarşı kiñ qırlı  rizasızlıq belderü çarası ütkärä. Monnan soñ 29 nçı ğıynwarnı “Milli qarşılıq kürsätü köne” itep iğ’lan itälär.Läkin  Greśiya bu köndä ütkärelgän çaralarğa qarata basım häm totqarlaw yulın saylıy. 1990 nçı yıldağı Milli qarşılıq kürsätü könendä barlıq kirtälärgä qaramastan un meñnärçä keşe qatnaşıp üzlären kürsätä.

Fäqät’ bu demokratik häm legal’ çaralar waqıtında fanatik greklar töreklärgä höcüm itä. İke kön däwamında yözlärçä Könbatış Trakya möselman törekläreneñ êş urınnarın talap zıyan salalar. Bu waqıyğalarda berence çiratta saylanğan İskäçä möftiye Mäxmät Ämin Ağa häm ul däwerdäge bäysez xalıq ışanıçlısı Äxmät Faikoğlu bulu belän bergä şaqtıy törek awır yaralana. Greśiya poliśiyäse bu waqıyğalarnı barı tik küzätü belän genä çiklänä.

Barı tik törek kemlegen, üzañın ğına inqar’ itüme?

Greśiyädäge problemalar qızğanıç barı tik törek kemlegen, törek milli üzañın inqar’ itü belän genä çiklänmi. Qanunnar häm ike yaqlı kileşülär belän garantiya astına alınğan buluına qaramastan üz möftilären saylawğa röxsät birelmäw, ğıybadät iregeneñ çiklänüe, mölkät xoquqlarına qatışu, konfiskaśiyälängän waqıf mal-mölkäten kire qaytarıp birmäw, mäğarif xoquqlarına yünälgän çikläwlär ,watandaşlıqtan çığarılğan un meñnärçä möselman törek. Könbatış Trakya törekläreneñ problemaları belän qızıqsınuçılar Katip Çäläbi universitetı törek ,grek häm ingliz tellärendä äzerlägän Greśiya Keşe xoquqların bozular xisabın qarıy ala.

Greśiyädäge bu xoquq bozular Törkiyäneñ Akdamar çirkäwen restavraśiyäläp ğıybadät öçen açu ,”Mor Gabriyel” monastırı ciren kire qaytarıp birü , Gökçäada grek mäktäbendä belem birügä kereşü ,İstanbuldağı bolgar çirkäwe restavraśiyäse çığımnarın Törkiyäneñ qanäğät’länderüe kebek şaqtıy uñay adım yasalğan däwerdä tormışqa aşa.

Mäs’äläneñ borçuğa salğan tağın ber yağı isä Awrupa Berlege oyışmaları häm xalıqara oyışmalarnıñ distä yıllar däwam itkän bu xoquq bozularnı totqarlawğa yünälgän aktv säyäsät alıp barmawları. Bolar İslam dönyasında da citärlek däräcädä belenmi.

Tağın da borçığanı Törkiyädäge keşe xoquqları oyışmaları häm zıyalılarnıñ üz illärendä ğadäti keşe xoquqları problemaları belän bäyle bik mäğ’lümatlı buluğa qaramastan kürşe çiktäş Greśiyädäge xoquq bozular turında bik az belüläre . Greiya Keşe xoquqları bozu xisabı kebek êşçänleklärneñ sanı artsın , keşelärneñ başqa illärdäge xoquq bozular xaqında da mäğ’lümatları bulır häm xoquq bozular tağın da az bulır dip ışanıp qalabız.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı.