“Millilek küzätü astına alına”

Soñğı berniçä yazmabızda İkençe Bötendönya suğışı waqıtında Germaniyadağı tatar-başqort äsirläre turında, alarnıñ açı yazmışı, ğibrätle yäşäyeşläre turında süz alıp barabız. Monnan aldağı yazmalarıbızda suğış waqıtında tatar-başqort äsirläre belän şäxsän küreşep söyläşkän häm alarnıñ zur öleşeneñ azat itelüenä üz öleşen kertkän kürenekle ğalim-millättäşebez märxüm Äxmät Timerneñ yazmaların häm suğış yılların yäşägän tanılğan cämäğät êşleklese, yazuçı häm jurnalist, Bötendönya tatar ligasınıñ berençe qoruçı başlığı, märxüm Ali Aqışnıñ fikerlären citkergän idek.

Uzğan yazmada isä yazuçı häm ğalim, 70 nçe yıllarda ingliz, urıs häm törek tellärendä dönya kürgän häm sovet-urıs xakimiyäteneñ tatar xalqına qarşı alıp barğan çın säyäsäten täfsilläp añlatıp birgän "Sovet Tatarstanı" isemle kitap avtorı, êlekke tatar äsire Tamurbäk Däwlätşinnıñ qızı Qamilä Däwlätşin-Lindernıñ "İkençe Bötendönya suğışında törki tatar sovet äsirläreneñ alman xärbi säyäsäte, turançılıq häm törek tışqı säyäsäte arasındağı yazmışları turındağı açıqlawların täqdim itkän idek.

İkençe Bötendönya suğışı waqıtında üz maqsatları öçen german xökümätennän faydalanırğa tırışqan möhacirlärneñ watannarınıñ sovetlaştırıluına qarşı suğışuın häm sovetlarnıñ ciñüe arqasında watannarın yuğaltuın xäterläwen äytep uzuçı Qamilä xanım watannarına kire qaytu häm, älbättä, şäxsi säyäsi köç häm yoğıntı ömetläreneñ üzlärenä çınlıqçı bulıp kürenüen häm törki xalıqlarnıñ üz bäysez däwlätläreneñ yañadan tözelüen çın küñeldän teläwlären assızıqlap äytep uzdı.

Qamilä Däwlätşin-Linder:

        "Möhacirlär berdänber maqsatları illäreneñ qotqarıluı bulğanlıqtan çaralarnıñ saylanuında küp oçraqta suqırlarça xäräkät itä. "Doşmanımnıñ doşmanı - dustımdır" süzlärenä nigezlänep yulğa çıqqan şaqtıy möhacir yaxşı niyät belän xäräkät itep, natsional-sotsialistlarnıñ xezmättäşlekçesenä äylänä.

        Germaniyada eşçänlek alıp barğan möhacirlärneñ barı tik keçkenä genä ber öleşe ışanğan natsional-sotsialist bula, kübese - här närsädän äwwäl inanğan millätçe bula häm kem belän berlek buluların irtä kiç añlarğa mäcbür bula. Barısı da artığı belän ozaq ber waqıt buyı Germaniyanıñ Sovetlar Berlegen ciñäçägenä ışanırğa teli häm barısı da üzlären bu ciñüneñ alarğa bäysez däwlätlär tözüdä yärdämçe bulaçağı xatasına birelä.

        Törkiyädän kilgän çığışı belän türk bulğan möhacirlärneñ xärbi äsirlär belän bäyle kereşülärennän hiçberse uñışlı bulmıy. Mäsälän, 41 nçe yılda Zäki Välidi Togan ildäşlärenä yärdämçe bulu öçen Germaniyağa kilä. Fäqät elekke säyäsi uzğanlığı arqasında Germaniya tışqı eşlär ministrlığınıñ qayber belgeçläre Togannı äñgämädäş itep qabul itmi.

        1941 nçe yılnıñ noyabr ayında Germaniya tışqı eşlär ministrlığına çığışı belän türk bulğan xärbi äsirlär isemennän sorawçı bularaq möräcäğät itüçe, bay-mölkätle ber İdel tatarı bulğan eşmäkär Äxmät Väli Mängär almannarğa Turançı oyışmasınıñ bäyläneşle xärbi äsirlärne terkäwdä häm bilgeläwdä yärdämçe buluın täqdim itä. Qızılay cämğiyäte aradaşçılığı belän azıq-tölek häm kiyem dä tä'min itelergä tiyeş bula.

        Läkin Mängär suğış başlanğançığa qadär ingliz häm yähüd şirkätläreneñ wäkilçelegen başqarğanı öçen almannar annan da xuşlanmıy."

        Fännär doktorı Kamilä Däwlätşin-Linder mäğlümatlärenä qarağanda, töğayen sannar bilgele bulmasa da, yaqınça 1 million elekke sovet ğaskäriyeneñ yäisä sovet watandaşınıñ törle şäkellärdä german ğaskärendä urın aluı isäplänelä. Cämğise 90 bulğan xärbi berleklärdän 26-ı - törkistanlılar, 15-e - azärbaycanlılar, 13-e - görcilär-gruzinnar, 12-se - ärmännär, tuğızı - Tönyaq Qavqazlılar, sigeze - qırım tatarları häm cidese İdel tatarlarınnan tora. Monnan tış eş häm küçerü batalyonnarında eşläwçelär dä bula.

        Möhacirlärdän häm irekkä cibärelgännärdän qayberäwläre "Veneta" radiostansiyäse aşa Germaniya propaganda ministrlığına bäyle bula. 1942 nçe yılnıñ cäyennän başlap, bu radiostansiyädän urısça, üzbäkçä, qazan tatarça, ärmänçä, azärbaycança häm görciçä tapşırular alıp barıla. Ayruça urısça häm böten azçılıq tellärendä törle gazetlar da çığa, belderülär häm propaganda yazuları da basıla.

        Kamilä Däwlätşin-Linder fikerençä, turançılıqtan hiç xuşlanmağan Gitler bu keşelärne barı tik üz xärbi maqsatları öçen qullana:

        "Bu xärbi berleklärneñ äğzaläre açı axırğa çaqlı diyärlek german särgaskärlegennän üzgä töşençälärgä iyä bula. Törki häm Qavqazlı ğaskärilär barı tik watannarın sovet-urıs xakimiyätennän qotqaru öçen genä tügel, bäysez milli däwlätlär qoru öçen dä suğışuların uylağan bulsa, alman qarar organnarı monı çınlıqta uylamıy. Bigräk tä Gitler bu keşelärne barı tik üz yaw suğışında qullana alaçaq qoral bularaq kürä.

Başta lagerlarda qalğan, annan soñ Germaniyädä eşlätelgän häm alman şähärläreneñ bombalanuın yäşägän yäisä frontka cibärelgän häm böten bolardan isän qalğan sovet xärbi äsirlären yänä dä qurqınıç näticä kötüen belderüçe Kamilä Däwlätşin-Linder 1945 nçe yılnıñ may ayında Germaniyada bulğan elekke sovet xärbi äsirläreneñ barısı da diyärlek ciñüçe könbatışlı berlektäş däwlätlär tarafınnan elekke illärenä qaytarıluın häm monıñ sörgen belän ber ük mäğnägä turı kilüen häm berlektäş däwlätlärneñ suğıştan soñğı säyäsätendä iñ qarañğı öleşlärdän berse buluın belderä.

        "Elekke sovet xärbi äsirläre - sovet xakimiyäteneñ küzendä barı tik häm barı tik dezertir bulğanlıqtan kübese - ozaq ber waqıt buyı, şaqtıyları isä ğomer buyı Seberdäge cäza lagerlarında yuq bula. Sovetlar Berlegendäge milli azçılıqlarnıñ ömetläre - tulısınça yuqqa çığa. Almannar belän xezmättäşlek urnaştırğan az sanlı xalıqlarnıñ zur öleşe, mäsälän, az sanlı Qavqaz xalıqlarınıñ kübese yuq itelä. Qırım tatarları kümäk räweştä sörgen belän cäzalandırıla. Suğış betkännän soñ Sovetlar Berlegendä millätçelek belän bäyle xäräkätlär häm milli üzençäleklär - baştaraq hiç bulmağan qadär tığız küzätü astına alına.

        Biz az sanda möhacir häm elekke xärbi äsir Germaniyada qalıp yäisä Törkiyägä, Fransiyağa yäki Amerika Quşma Ştatlarına küçep kitep, isän qala ala."

Xoquq professorı, êlekke tatar äsire Tamurbek Däwlätşinnıñ qızı ğalimä Qamilä Däwlätşin-Lindernıñ açıqlawların TAWIŞ uynatqıçınnan tıñlıy alasız.