Xalıqara xoquq häm 1915 yılğı waqiğalar

Här yıl diyärlek aprel’ ayında Berençe bötendönya suğışı waqıtında Ğosmanlı İmperatorlığında barlıqqa kilgän waqiğalar belän bäyle bularaq bar dönyada törle açıqlawlar yasala. Bügenge tapşıruıbızda bez 1915nçe yılğı waqiğalarnı xoquq cähatennän analizlarğa tırışaçaqbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez:

Här yıl aprel’ ayının soñğı atnasında Berençe bötendönya suğışında küzätelgän waqiğalar belan bäyle bularaq dönyada törle däwlätlär/oyışmalar/keşelär tarafınnan açıqlawlar yasala. Ärmännär yäisä ärmän däğwaları yaqlı bulğan keşelärneñ kübese waqiğalarnı genośid itep taswirlıy. Töreklär isä mäs’äläne tarixi perspektivadan bäyäli häm Küçerep, urnaştıru qanunı ğamälgä kerüeneñ genośid bulmawın belderä.

Yıllar êlek barlıqqa kilgän waqiğalarnıñ añlaşıluı öçen tarixi perspektiva bik möhim. Läkin “genośid” añ-fikere xalıqara xoquq êçendä urın ala. Şul räweşle säyäsätçelärneñ mäs’älä belän bäyle fiker yörtüe mäs’äläneñ analizlanuında qayber citeşsezleklärneñ kilep çığuına säbäpçe. Açıqlaw yasawçılar üz qaraş cähatlärenä kürä törle miqdarlarda ülem belän näticälängän waqiğalarnı genośid itep taswirlıy. Yuğisä genośid xalıqara cinayät’ bularaq xoquq tarafınnan ğına bäyälänä alına. Genośid mäs’äläsendä berençe möhim tärtipkä salu 260 nomerlı BMO Ğomüm şurası qararı buyınça 1948nçe yılda Genośid cinayäteneñ buldırılmawı häm cäzağa tartıluı kileşüeneñ qabul itelüe belän barlıqqa kilde.

Ärmännär Ğosmanlı İmperatorlığı cirlärendä başta avtonomiya soñınnan bäysez däwlät qorır öçen säyäsi häm qorallı êşçänleklär barqardı. Şul räweşle säyäsi törkem üzençälegendäder. Bu arqada bäyläneşle Genośid kileşüeneñ ikençe maddäse tarafınnan saqlanuçı 4 törkem arasında kermilär. Ul waqıttağı Ğsomanlı xökümätendä kileşüneñ ikençe maddäsendä yuqqa çığaru niyätenä qarağan bernärsä dä yuq. Yuqqa çığaru niyäten isbatlayaçaq yazulı häm süzle dokumentlar bulmağan kebek ärmännärneñ saqlanuın häm tınıç räweştä küçerelüen küzdä tota. Ülgän ärmännär sanı genośidnıñ barlığın isbat itmi. Ärmännärneñ Küçerep, urnaştıru qanunınıñ ğamälgä kertelüennän tış başqa säbäplärdän ülüläre belenä. Şul uq säbäplärdän töbäktä tağın da küp törek ülgän. Bu cähattän Küçerep, urnaştıru qanunı / kileşüneñ 2c maddäse añlatqança yäşeren yäisä turıdan genośid tügel.  

Bu şartlarda Küçerep, urnaştıru qanunı häm ğamälgä kertelüe kileşügä kürä genośid tügel. Küçerep, urnaştıru qanunı xoquqi yaqtan keşelek cinayäte kategoriyasenä kermi. Çönki älege qanun ğamälgä kertelgän waqıtta Rim statusı 7nçe maddädäge şartlar ütälmäde. Yägni ärmän xalıq sanına qarata däwlätneñ planı qısalarında “cäyelgän häm sistematik höcümneñ öleşe bularaq” keşelekkä qarata cinayät başqarılmadı. Küçerep, urnaştıru qanunı ärmännärneñ qırıslıq qullanıp, urınnarınnan atıluın maqsat itmäde. Ärmännärgä qarata dini yäisä başqa säbäptän küpläp üterü turında süz barmadı. Küçerep, urnaştıru xärbi iminlek nigeznamäse belän çınğa aşırıldı. Monnan tıl ärmännärneñ yawlawçı rus armiyaläre belän berläşep, möselmannarğa qarata genośid ülçämendä êtnik çistartu başqaruların buldırmawnı maqsat itte.

Suğış şartlarında töbäktä barlıqqa kilgän avtoritet buşlığınnan töbäktäge qayber törkemnärneñ faydalanuın beläbez. Töbäktäge törkemnär üz şäxsi maqsatları öçen küçep kitüçe ärmännärgä höcüm itte, üterde häm malların taladı. Ğosmanlı İmperatorlığı çikle jandarmeriya köçläre belän qaywaqıt ärmännärneñ barısın da yaxşı saqlıy almadı. Oxşaş klimat, geografiya, azıq-tölek qıtlığı, daru bulmaw häm xastalıq şartları arqasında küçep kitärgä mäcbür itelgän töreklärneñ ärmännärdän kübräk yaqtı dönyadan kitüläre dä Küçerep, urnaştıru qanunında çittän yuqqa çığaru maqsatınıñ bulmawın kürsätep tora. Ayıruça däwlättä telänmägän waqiğalarğa qarata ükenü häm höcümçelärgä qarata yarsunıñ barlıqqa kilüe dä belenä. Şul räweşle cinayät’ kategoriyasenä kergän talaw häm üterüdä ğayeplänüçelär suğış betmiçä xökemgä tartıldı häm kübese ülem cäzasına tartıldı.

Mäs’älä bügenge köndä tarihi häm xoquqi waqiğa buludan tış säyäsi waqiğağa äyländerelde. Bügenge xalıqara säyäsättä Törkiyäneñ köçäyüennän tınıçsız bulğan, Törkiyäne köndäş bularaq kürüçe häm Törkiyä alıp barğan tışqı säyäsätne yanaw bularaq kürüçe däwlätlär/oyışmalar bu mäs’äläne Törkiyägä qarşı karta bularaq totırğa teli. Bu mäs’älä här yıl kön tärtibenä bu säbäptän kiterelä.