Törkistanda “DEAŞ” yanawı

2017nçe yıl başında Törkiyädä yäşängän häm cawaplılığın “DEAŞ” üz östenä alğan terror höcüme Törkiyädä häm Awraziyada möhim könüzäk mäs’älälärneñ berse buldı. Höcümne yasağan terrorçınıñ êtnik tanıqlığına qağılışlı bäxäslärdä Urta Aziyä häm Törkistan öçen “DEAŞ”nıñ zur külämle yanawı telgä alındı. Bügenge tapşıruıbızda bu mäs’älä döresme yuqmı ikänlegen analizlap qarap uzarbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez:

        “Yaña yıl tönendä İstanbulnıñ mäşhür tönge klubı “Reina”ğa “DEAŞ” tarafınnan oyıştırılğan häm 39 keşeneñ ğomere özelgän terror höcüme Awraziya geografiyasında säbäp häm näticäläre belän bäxäsläşelergä däwam itä. “DEAŞ”nıñ moñarçı dönyanıñ törle cirlärendä yasağan höcümnärneñ kiresenä bu yulı Törkiyädä häm dönya cämäğätçelegendä üzsüzlelek belän höcümne yasağan terrorçınıñ millätenä qağılışlı bäxäslärne küräbez.

        “Reina” höcümennän soñ häm höcümne yasağan terrorçınıñ totqarlanuınnan soñ qulıbızdağı mäğlümatlärne qarap çığıyq:

        Terrorçı – çığışı belän tacik bulğan Üzbäkstan watandaşı. Beleşmäse - Ğiraq ğaräbe. Totqarlanğan öydä bulğan oyışma äğzase xatın-qızlar Senegalle, Misırlı, Somalile. Üzara êlemtä urnaştıruçı - Törkiyä watandaşı. Höcümneñ qorbannarı isä - İzrail, Livan, Hindıstan, Soğud Ğarabstanı, Tunis, Ğiraq, Quveyt, Kanada häm Törkiyä watandaşları. Biredä êtnik yaqtan da bik butalçıq küreneş buluına qaramastan bäxäslär ğadättä törki xalıqlarğa basım yasalıp ütkärelä. Bu bäxäslärdä kübesençä Törkistannıñ Urta Aziyanıñ “DEAŞ”nıñ yaña nığıtması/üzäge buluı raslana. Bu çınnan da şulaymı? Bügenge tapşıruıbızda bu mäs’äläne açıqlap uzarğa telibez.

        “DEAŞ” bügengä çaqlı yözlärçä terror ğamälen başqardı. Läkin berençe tapqır höcümne yasağan terrorçınıñ êtnik tamırı häm watandaşlığı bu çaqlı kön tärtibenä alındı. Ni öçen mikän? Bu sorawğa cawap birgänçe, “DEAŞ” terrorçılarınıñ illärgä qarap taraluın kürsätüçe ike xezmätkä tuqtalıp uzıyq.

        2016nçı yılnıñ mart ayında basılğan mäğlümatlärgä kürä, “DEAŞ”qa quşılğan çit il suğışçılarınıñ watandaşlıqlarına qarap äzerlängän isemlektä berençe un il şuşı räweşle:

               (Çığanaq: The Telegraph, Iraq and Syria: How many foreign fighters are fighting for Isil?)

        2015nçe yılda ütkärelgän tikşerenügä kürä isä, här ber million keşedä “DEAŞ”qa quşılu qayber illär nigezendä şuşı räweşle kürsätelgän:

        (Çığanaq: Radio Free Europe/Radio Liberty, Foreign Fighters In Iraq & Syria: Where do they come from?)

        Mäs’älä belän bäyle bularaq yasalğan küp sanda tikşerenü bar. Bez barı tik ikesen genä misal itep aldıq. Qulıbızda bu mäs’älä belän bäyle bularaq anıq ber mäğlümat yuq. Läkin ütkärelgän tikşerenülärdän ğomum fikergä iyä bula aluıbız mömkin. Başqa statistika mäğlümatläre dä internet moxitında çıqtı. Telägän ğadi ber internet tikşerenüe belän böten mäğlümatlärgä ireşä ala.

        Mäğlümatlärne qarağan çaqta şunı küräbez: böten dönya illärennän bulğanı kebek Törkistannan/Urta Aziyä illärennän dä “DEAŞ”qa quşıluçılar bar. Fäqät bu quşılular Yordaniya, Tunis kebek Yaqın Könçığış, Tön’yaq Afrika illäre belän, Bosniya, Kosova, Albaniya kebek Balkan illäre belän häm Awrupa illäre belän çağıştırılğan oçraqta tağın da äzräk buluı mäğlüm. Läkin regional’ häm global’ cämäğätçelektä daimi räweştä “DEAŞ”nıñ Törkistanlı terrorçıları söyläşelä.

        Monıñ artında yatqan möhim säbäplär şuşı räweşle: Törkistan töbägendäge qayber rejimnar legalleklären östenlekle bularaq “radikal’ İslam” äytemnäre häm terrorçılıq qurquı aşa täêmin itä. Bu propaganda telgä alınğan rejimnarnıñ êşenä turı kilä. Nigezdä şuşı propagandanı yasawçılarnıñ başında da bu rejimnar tora.

        Amerikadağı 11nçe sentyabr höcümnärennän soñ Qıtay Xalıq Cömhüriyäte dönyağa uyğır mäs’äläsen “radikal’ İslam” häm “Äl-Qaidä” (xäzer inde “DEAŞ”) belän bäyläp citkerde. Läkin 11nçe sentyabrdän êlek Qıtaynıñ uyğırlar belän “radikal’ İslam”nı yänäşä telgä aluın xäterlämibez. Bu räweşle bu propaganda Qıtaynıñ da êşenä turı kilä häm Qıtay da bu propagandanı yasawçılar arasında.

        Rusiyä dä bu äytemne üz itä häm telgä ala. Çönki bu äytem Rusiyäneñ Törkistan töbägendä iminlek täêmin itüçe aktyor rolen köçäytä. Rusiyäneñ Törkistanğa qarata säyäsätlären legalläşterä. Törkistan töbägen yaxşılap tanımawçı çit il belgeçläre dä, turıdan-turı bu propagandalarnı qabul itep, monıñ cäyelüenä öleş kertä.

        Başqa ber fakt da – törle säyäsi häm ideologik maqsatlar belän bolarnı taratuçı törkemnär. Monı bigräk tä Törkiyädä küräbez. Törkiyäneñ alıp barğan küp ülçämle häm bäysez tışqı säyäsätennän häm Törkiyäneñ Törkistanğa yünälüennän tınıçsız bulğan törle törkemnär bu propagandanı ayıruça cäyelderä.

        Näticä bularaq “Törkistanda “DEAŞ” qurqınıçı barmı?” digän sorawğa “äye, bar” dip cawap birä alabız. Fäqät “Törkiyädä häm dönya cämäğätçelegendä küpertelerlek däräcädä Törkistanda “DEAŞ” yanawı barmı?” sorawına cawabıbız “yuq” räweşendä.

         Törkistanda xäzerge “DEAŞ” yanawı belän köräştä iñ möhim rolne xänäfi/maturidi sufıy törek-İslam mäktäpläre uynayaçaq. Törkiyä Cömhüriyäte İlbaşı Ärdoğannıñ Üzbäkstan säfäre waqıtında yuğarı däräcäle däwlät räsmiläre belän bergä İmam Maturidi törbäseneñ yanında töşkän fotosüräte bu mäğnädä möhim ber yullama bulıp tora."