İqtisadi tarlawıqtağı Aljir

1962nçe yılda bäysezlegen qazanğan Aljir 1990nçı yılğa xätle ber partiyale cömhüriyät rejimı bularaq barlığın däwam itterde. Bäysezlek köräşen äydäp barğan “Milli azatlıq frontı” tözelgän säyäsi sistemanıñ üzäge wazğiyätendä ide. İkençe Bötendönya suğışınnan soñ yaña bäysezlegen qazanğan illär arasında modada bulğan üzäk planlaştıruçı sośialist iqtisadi qalqınu-üseş modelen üz itä. Fäqät urnaştırılğan iqtisadi häm säyäsi sistema 1980nçe yıllarda tığılıp qala. Bu tığılğanlıqnı beterü öçen ul çaqtağı Däwlät başlığı Şadli bin Cädid sistemanıñ säyäsi häm iqtisadi liberalizaśiyası ölkäsendä kereşülär ütkärä. Läkin bu kereşülär telängän näticä birmi.

1991nçe yılda ütkärelgän ğomum saylawnı “İslami sälamät frontı”nıñ ciñüe näticäsendä xärbi tüntäreleş yasala. Xärbi tüntäreleştän soñ da Aljir 10 yıl xökem sörgän şaqtıy qanlı watandaşlar suğışın yäşi.

Xärbi tüntäreleştän soñ yañadan ber partiyalı sistemağa qaytılmadı. Fäqät FLN “Milli azatlıq frontı” xasil bulğan küp partiyalı sistemanıñ üzäge bulırğa däwam itä.

İqtisadi liberalläşü isä döres, sawlıqlı irekle bazar iqtisadı urınına säyäsi êlitalar belän berlektäş bulğan, tığız bäyläneştä bulğan käsepçe qatlamınıñ häm iş-dus kapitalizmınıñ xasil buluına yul aça. Sonğı könnärdä Aljirdağı iqtisadi wazğiyät barışnıñ tora-bara tağın da sawlıqsız xälgä äylänüen kürsätä.

Soñğı waqıtlardağı iqtisadi reforma kereşüläreneñ xalıqara investorlarğa ışanıç birmäwe küzätelä. Aljir säyäsi häm iqtisadi êlitalar çit il kapitalın üzläreneñ iqtisad häm säwdä tormışı östendäge kontrollären qıraçaq faktor bularaq kürä. İnvestorlarğa kire adım yasattırğan säbäplärdän berse dä – Aljirnıñ qanunsızlıq, korrupśiya dönyada iñ küp cäyelgän illär arasında buluı.

Soñğı yıllarda finans häm säwdä defiśıtları artırğa däwam itä häm ilneñ xalıqara valyuta rezevları azaya bara. Ayıruça Aljir aqça berämlege dä 30% tiräsendä qimmätsezlängän wazğiyättä.

2015nçe yılda 3,7 bulğan üseş tizlegeneñ bıyıl 1,9ğa kimüe kötelä. Töşkän neft’ bäyäläre häm azayğan uglevodorod êksportı arqasında Aljir säwdä defiśıtı aldında tora. 2014nçe yılda 4 milliard 300 million dollar külämendä tışqı säwdä artıqlığı bulsa, 2015nçe yılda 13 milliard 700 million dollar säwdä defiśıtı terkälä. 2016nçı yılda bu defiśıt zurayırğa däwam itä.

Yäş’lärneñ 20%ınnan kübese êşsez bulğan ildä êş belän täêmin itelüe zaruriyäte xäzerge waqıttağısınnan tağın da tiz iqtisadi üseşne zarur qıla.

Şuşı yıl urtasında xökümät ildä xakim bulğan neft’ östenlekle iqtisadi qorılışnı, strukturanı törleländerüne maqsat itüçe yaña üseş modelen üzläşterde. Bu räweşle iqtisadnıñ uglevodorod êşlänmälärenä çiktän tış bäylelegennän qotılu maqsat itelde. Bu êşlänmälär milli tulayım tabışnıñ öçtä bersen, xökümät keremnäreneñ öçtä ikesen häm êksportnıñ 95%ın täşkil itä.

Fäqät şuşı yaña iqtisadi üseş modeleneñ telängän näticälär tudıraçağın äytü şaqtıy awır. İdarä itü sıyfatı, xoquq östenlegeneñ täêmin itelüe, qanunsızlıq-korrupśiya belän köräş häm idarädä näticälelek kebek kriteriylär cähätennän qaralğan çaqta bik ömetlänep bulmıy. İldä zaruri kürengän sośial’, säyäsi häm iqtisadi reformalarnı ütkärüneñ aldındağı iñ zur kirtä turıdan-turı xäzerge rejimnıñ töp êlementlarınıñ qazanılğan mänfäğätlären saqlaw qatğilığı.

Älegä böten neçkälekläre açıqlanmağan plan turıdan-turı rejimnıñ töp oyışmaların kontrol’ itüçe häm şuşı mänfäğätlären saqlaw mäs’äläsendä täwäkkäl törkemnär äzerlägän wazğiyättä. Bu qatlamnarnıñ mänfäğätlärenä qağılmıyça da iqtisadi-finans reformanıñ tormışqa aşırıluı mömkin tügel. Bu törkemnär tarafınnan äzerlängän reforma paketınıñ da bolarnıñ mänfäğätlärenä qağılaçaq yañarış kiterüe mömkin tügel.

Bu räweşle yaña modelneñ çit il kapitalın Aljirğa kilergä täşviq itüe kötelmi. Ayıruça cirle käsepçelekne qızıqsındıraçaq dinamik bazar iqtisadın buldıru cähätennän dä kim buluı kötelä.

Xökümät çığımnarın azaytu häm salımnar belän tamğaxanä (tamojnya) çığımnarınıñ arttırıluı arqasında kapital salu häm satıp aluğa da tiskäre yoğıntı yasawı turında süz bara. Xäzerge waqıtta kürelgän kosmetik çaralar, qızğanıç, kürelüe zarur radikal’ struktural’ ahäñ qararların tağın da kiçekterüdän tış başqa ber funkśiyanı başqara almas.