“Ğaräp yazı” qabatlanırğa mömkinme?

          28nçe üktäbr’ comğa könne Marokkonıñ Husäymä qalasında barlıqqa kilgän waqiğa häm soñınnan ilneñ törle şähärlärendä uzdırılğan rizasızlıq cıyınnarı 2010nçı yıl axırında Tunista häm annan soñ ğaräp dönyasında bulıp uzğannarnı xäterlätte.

          2010nçı yılnıñ dekabr’ ayında Tunisnıñ Sidi Bouzid şähärendä poliśiya uramdağı küçep yörüçe satuçı Möxämmäd Buazizineñ satu östälen konfiskaśiyäliy. Ayıruça şäxesenä qarata mısqıllawçı xäräkät räweşlären kürsätä. Buazizi dä kürgän şuşı naçar möğamälägä reakśiya bularaq üzen yandıra. Bu waqiğadan soñ Tunista başlanğan täräqqiyätlär şaqtıy ğaräp ilenä cäyelä. “İkmäk, ğadälät, irek” häm “Bu tärtip cimerelergä tiyeş” şiğarläre belän uramnarğa çıqqan xalıq törkemnäre ğamäldäge avtoritar rejimnarğa qarşı reakśiyaların kürsätä başlıy. Dönya cämäğätçelegendä “ğaräp yazı” dip bäyälängän şuşı täräqqiyät qayber illärdä xakimiyät almaşuına säbäp bula.

          Marokkoda ber atnada yäşängän waqiğalar “ikençe “ğaräp yazı” dulqını kiläme?” digän soraw tudırdı. 28nçe üktäbr’ könne balıqçı Muhsin Fikrineñ balıqların iminlek köçläre konfiskaśiyäläde.

          Şunnan soñ Muhsin Fikri balıqların çüp maşinasınnan alırğa tırışqan çaqta maşinanıñ presslaw öleşendä häläq buldı. Fikrineñ qısılıp qalğan bädäneneñ fotosürätläreneñ sośial’ media aşa taraluı böten Marokkoda unmeñnärçä keşe qatnaşuında uram cıyınnarına säbäp buldı. Rabatta Marokko Parlamentı aldında oyıştırılğan rizasızlıq cıyınında xalıq Êçke êşlär ministrın wazıyfadan kitärgä çaqırdı.

          Marokko balıqçısı Muhsin Fikri belän Tunis satuçısı Möxämmäd Buazizi waqiğalarınıñ şaqtıy urtaq yaqları bar. Här ikese dä här ike ilneñ “onıtılğan” fäqir töbäklärennän kilä. Här ikese dä däwlät wazıyfalılarınıñ mısqıllawçı möğamälägä duçar bula. Här ikeseneñ dä üleme xalıq qatlamnarı küzlegendä xäzerge säyäsi rejimnar nığıtqan ğadelsezlek, qanunsızlıq-korrupśiya häm tigezsezlekneñ näticäse bulu üzençälegenä iyä.

          Böten şuşı oxşaşlıqlarğa qaramastan Marokkodağı uram cıyınnarınıñ qısqa waqıtta töbäktä bulmasın, Marokkonıñ üzendä bulmasın, 2010nçı-2011nçe yıldağılarına oxşaş näticälär tudıruın kötü yalğış bulır.

          Bar närsädän êlek altı yıl äwwälgesenä qarağanda bügen ğaräp säyäsi konyukturası möhim külämdä üzgä, ayırmalı. Tunistan tış başqa ğaräp baş kütärüläreneñ qayğı-xäsrätle täcribälär belän tögällänüe – tuqtalıp uzıluı zarur faktorlarnıñ başında tora. “Ğaräp yazı” illäreneñ kübesendä ictimaği taläplär ömetlärneñ özelüe belän tämamlana.

          Yämän, Liviya häm Süriyä bügenge köndä qanlı watandaşlar suğışı torışın yäşi. Misırda isä uzğan çorlarnıñ böten basım yasawçı çaqların sağınırlıq däräcädä xärbi rejim päydä buldı. İñ êlek Marokko cämğiyäte, şuşı qayğı-xäsrätle ürnäklärgä qarap, oxşaş täcribäne yäşärgä telämäyäçäk.

          Ayıruça töbäktäge säyäsi rejimnar härtörle säyäsi oppoziśiyanı totqarlaw häm täêsirsez xälgä kiterü mäs’äläsendä iñ çiktän tış çaralar kürgän. İminlek säbäbe belän bu rejimnar, uram cıyınnarın cinayät torışına äyländerep, medianı çikläwçe, internetqa śenzura kiterüçe häm ictimaği oyışmalarnı täêsirsez qıluçı çaralarnı ğamälgä kertkän. Bu çaralar qısqa möddättä töbäktä “ğaräp yazı”nıñ ikençe dulqının qıra alaçaq täêsirgä iyä.

          Monnan tış mäs’älägä Marokko cähätennän qaralğan çaqta Marokko xökümäteneñ mondıy uram cıyınnarın qısqa möddättä idarä itüdä citärle däräcädä täcribäle buluın küräbez. 2010nçı-2011nçe yıllardağı “ğaräp fetnäläre” waqıtında kürgän çaralar belän Marokko xökümäte bu mäs’älädäge säläten kürsätä. Ul çaqta 50dän kübräk qasabada häm şähärdä oyıştırılğan uram cıyınnarın rejim, xalıq taläplärenä öleşçä uñay cawap birep, tınıçlandıra ala. Ayıruça Marokkoda däwlär tradiśion bularaq uram cıyınnarına qarşı başqa Tön’yaq Afrika rejimnarı qädär şöbxälänep qaramawçı häm alarnı basımnı kimetü mexanizmı bularaq kürüçe totış êçendä buldı.

          Marokko xökümäte yaña rizasızlıq dulqınında da tradiśion totışın saqlap qaldı. Protestçılarğa qarata iñ keçkenä iminlek qatışuı yasalmağanı kebek uram cıyınnarınıñ kontrol’dän çığuın buldıraçaq adımnardan taypıldı. Patşa waqiğadan soñ şunda uq tikşerü açıluın boyırdı häm Êçke êşlär ministrın patşa isemennän qayğı belän urtaqlaşu öçen Fikrineñ ğailäse yanına cibärde. Ayıruça protestçılar belän teläktäşlek êçendä buluına qağılışlı belderülär yasadı.

          Patşa uzğan çorlarda bulğanı kebek däwlät-cämğiyät arasındağı qarşılıqlarda üzen taraf totudan östen tota aldı. Biredä patşa idaräseneñ cämğiyät däräcäsendä iyä bulğan tradiśion legallegen däwam itüeneñ möhim öleşe bar. Monnan tış Patşa üze märkäzendä bulğan protekśiya sisteması yärdämendä buldırğan ittifaqlar belän şaqtıy kiñ häm tuğrılıqlı törkemnär östendä täêsirle bulu sälätenä äle dä iyä.

          Ni çaqlı ğına Marokkodağı soñğı uram cıyınnarınıñ ikençe “ğaräp yazı” dulqının tudıru potenśialı bulmasa da citdi itep qabul itelüe kiräk. Şunı onıtmasqa kiräk: 2011nçe yılda xalıqnıñ uramğa çığuına säbäp bulğan şiqayätlär äle haman xäl itelmägän. Sistema êlekke köçsezlegen äle dä däwam itä. 2011nçe yılda çikläwle räweştä kertelgän konstituśion üzgäreşlär sistemanıñ xolqın, xarakterın häm tabiğäten radikal’ bularaq üzgärtä almadı.

          Şuña kürä dä cämğiyät äle haman tirän säyäsi, iqtisadi häm ictimaği problemalar aldında toruın däwam itä. Monnan tış här uram cıyını belän qağılışlı bularaq rejim kürgän mizgellek çaralar tirän yaranıñ östenä yaña ber yara leykoplastıren yabıştırudan başqa berni tügel. Uram cıyınnarına säbäp bulğan problemalar bularaq qanunsızlıq-korrupśiya, poliśiya qırıslığı häm iqtisadi marginalizaśiya kübäyergä däwam itä. Bu problemalarnıñ beterelüendäge uñışsızlıq daimi bulırğa däwam itkän oçraqta kiläçäktä basımnı azaytuçı çaralar kim bulaçaq.