Misırda qaqşağan iqtisad häm legallek krizisı

Bügenge köndä Misır xalqınıñ 27% räsmi bularaq qabul itelgän fäqirlek çigeneñ astında yäşi. Fäqät ber aylıq kerem 50 dollar bularaq bilgelängän bu çikneñ ni çaqlı çınlıqçı buluı da ayırım ber mäs’älä. Yuğarı Misır töbägendä fäqirlek çigennän tübän yäşäwçelärneñ küläme 60%qa citä. Misırnıñ säyäsi totrıqlılıqqa qawışuı duçar bulğan iqtisad problemaların xäl itügä bäyle. Läkin ofıqta bu yünäleştä uñay täräqqiyät kürenmi. Kiresençä täräqqiyätlär iqtisad häm finans awırlıqlarınıñ tağın da artaçağın kürsätä. Bu räweşle yäşängän iqtisadi häm finans krizis Abdülfättah äl-Sisi citäkçelegeneñ säyäsi legallek krizisına da êtärä.

2011nçe yılda Misırda xalıq törkemnäre Möbaräk rejimına qarşı uramnarğa çıqqan çaqta öç taläben beldergän ide: “İkmäk, irek häm sośial’ ğadälät, ğadellek”. İlneñ saylanğan berençe İlbaşı Möxämmäd Mursi tüntäreleş belän xakimiyättän çitläşterelgännän soñ êş başına kilgän äl-Sisineñ citäkçelege bügen Möbaräk däweren dä xätta sağındırırlıq xälgä citkerde.

Aldıbızdağı manzara iqtisad yağınnan qaralğan çaqta da bik küñelle tügel.

2015nçe yılda Misır iqtisadında qayber uñay alğarışlar päydä bula başlağan ide. İnflyaśiya çağıştırmaça kontrol’ astına alınğan, êşsezlek äz dä bulsa azaytılğan häm üseş tizlege arttırılğan ide. Şulay uq 2015nçe yılda êlektr özelüe dä zur külämdä beterelgän ide. Läkin şuşı uñay alğarışlar böten xalıq külämendä çağılmağan ide.

Xätta tübän keremlelärneñ xäle tağın da naçarraya.

Nigezdä 2013nçe yıldağı tüntäreleştän soñ Misırnıñ citdi iqtisadi häm finans awırlıq yäşäwe kötelgän ide. Farsı qultığı illäre kürsätkän finans yärdäm äl-Sisineñ avtoritar rejimın tınıçlandırdı. Bügen yäşälgän iqtisadi awırlıqnıñ ber öleşe inde şuşı yärdämneñ axırına kilep citkän buluında yata.

2011nçe yılnıñ 11nçe fevral’ könne Xärbi şura citäkçelekne üz qulına alğan çaqta amerikan dolları 5 lira 8 tiyengä turı kilä ide. Bügen isä dollarnıñ qimmäte 15 misır lirasınnan kübräk. Misır lirası barı tik bıyıl ğına da 40%qa qimmätsezlängän.

2011nçe yılda Misır üzäk bankındağı valyuta rezervları 36 milliard dollar tiräsendä ide. 2016nçı yılnıñ avgust ayında isä Misır tarixınıñ iñ tübän däräcäsenä töşte: 5 milliard 15 million dollar. Waqiğanı tağın da xätär qıluçı başqa ber mäs’älä, ul da bulsa – 2013nçe yıldağı tüntäreleştän soñ Misırnıñ Farsı qultığı illärennän alğan yärdämneñ 50 milliard dollarğa citüe, Qısqası, Üzäk bankındağı rezervlardan êregän yaqınça 20 milliard dollarğa östämä bularaq bu aqça da “par”ğa äylänep oçıp kitte.

Misırnıñ çit illärgä burıçı da här uzğan yıl artuın däwam itä. 2015nçe yıl axırında 48 milliard dollar bulğan tışqı burıç 2016nçı yıl betkänçe ük inde 55 milliard 700 million dollarğa citte.

“Quyı parğa äwerelgän” aqçalar qaya kitä soñ? Misır cämäğätçelegen tınıçlandıraçaq citdi iqtisadi tözälü dä yuq. Ämma aqçalar salınğan yaña törmälärgä, uram cıyınnarınıñ bastırıluına, “iminlek çaraları”nıñ arttırıluına häm “küzläw däwläte”neñ nığıtıluına sarıf itelä. Älbättä, monnan tış berniçek tä totqarlana alınmağan qanunsızlıq-korrupśiya da il çığanaqların tiz êretä.

Böten şuşı tiskäreleklärgä Misırnıñ milli keremeneñ 10%ın täşkil itüçe turizm tarmağınıñ cimerelgän buluın da östärgä kiräk. Misırğa valyuta kerüeneñ yaqınça 20% turizm tarmağı näticäsendä bula ide.

Böten bu tiskäreleklärne tağın da tüzä almaslıq torışqa äyländerüçe wazğiyät – könlek tormışnıñ tora-bara tağın da awırlaşuı. Aqça qimmäteneñ töşüe häm artqan inflyaśiya belän bergä töp ixtıyac äyberläreneñ bäyäläreneñ artuı turında süz bara. Misır xalqınıñ zur öleşe barı tik töp ixtıyac äyberlären ala alırlıq keremgä iyä. Fäqät şikär, döge, may, bäbi aşamlığı häm daru kebek töp ixtıyac äyberläre belän täêmin itüdä artqan bäyälärgä qaramastan awırlıqlar yäşänä. Êlek bulğanı kebek subsidiśiyälängän bäyä belän bu êşlänmälärneñ satıluınıñ mömkin bulmawı da tübän keremle häm fäqir watandaşlarnıñ yäşäw şartların tağın da awırlaştıra.

Noyabr’ ayında Misır xökümäte belän Xalıqara valyuta fondı arasında 12 milliard dollar külämendä kredit kileşüenä qul quyılaçağı töğäyen bilgele buldı. Bu kileşü qısalarında Misır xökümäte iqtisadi saqçıllıq säyäsäten alıp barunı qabul itte.

Fäqät Misır xökümäte iqtisadi totrıqlılıq çaraların uñışlı räweştä başqarsa da xätta xalıqnıñ küpçelege cähätennän tormış tağın da awırlaşırğa däwam itäçäk. Kileşü qısalarında Misır xökümäte östämä qimmät salımın ğamälgä kertäçäk. Neft’ bäyäläre arttırılaçaq häm subsidiya betereläçäk. Häm yaña ber deval’vaśiyanıñ ütkärelüe dä şart. Şuşı öç xosus, mäs’älä – töp ixtıyac äyberläre bäyäläreneñ qabat artuına da säbäp bulaçaq.

Qısqası, Misır xökümäteneñ qotılu yulı bularaq kürgän struktural’ üzgärtep qoru säyäsäte häm anıñ belän bergä başqarılaçaq iqtisadi çaralar xalıqnıñ zur öleşe öçen tormışnı tağın da awırraq qılaçaq. Bu wazğiyät tabiği bularaq äl-Sisi rejimınıñ legallek krizisın tağın da arttıraçaq. Mondıy radikal’ struktural’ üzgärtep qoru säyäsäteneñ Misır kebek illärdä demokratik şartlarda alıp barıluınıñ tarixi misalları da artıq yuq. Bu räweşle avtoritar rejimnıñ şuşı säyäsätne tormışqa aşıra aluı öçen tağın da kübräk qırıslıq qullanaçağın äytergä bula. Artqan qırıslıq belän köçäyep kübäygän avtoritarlıqnıñ legallek krizisın xäl itelä alınmaslıq torışqa äyländerüe ixtimalı zuraya.