Törkiyä Ğiraqta totrıqlılıq häm tınıçlıq teli

Törkiyä Böyek Millät Mäclese ğomum şurasında Ğiraqta (Ğıyraqta) häm Süriyädä çikaryağı operaśiyäsen ütkärü mäs’äläsendä xökümätkä birelgän wäqalät waqıtınıñ 2017nçe yılnıñ 30nçı üktäbr’gä xätle ozınaytıluına qağılışlı Ministrlar Kabinetı kürsätmäse 1nçe üktäbr’ könne qabul itelde. Süriyädä däwam itüçe “Färat qalqanı” operaśiyäse belän bergä “DEAŞ”nıñ Musuldan çığarıluın täêmin itäçäk operaśiyanıñ yaqın waqıtta başlayaçaq buluı cähätennän bu kürsätmä möhim.

Kürsätmä belän ber rättän Törkiyä İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ ütkäreläçäk Musul operaśiyäse xaqında açıqlağan qaraşları könüzäk temağa äylände. İlbaşı Ärdoğan kürsätmä tawışqa quyılır aldınnan yasağan çığışında häm 4nçe üktäbr’dä ber Dubai TV kanalına birgän äñgämäsendä şuşı xosuslarğa, mäs’älälärgä iğtibarnı yünältte:

-      Törkiyä Ğiraq häm Süriyä belän ozın çik buyına iyä. Şuña kürä bu illärdäge iminlekne qızıqsındırğan täräqqiyätlär aldında iğtibarsız qala almıy.

-      Töbäkneñ aryağındağı xökümätlär töbäktäge täräqqiyätlärğä qatışqan çaqta Törkiyä tamaşaçı bulıp qala almıy.

-      Musul – musullılarındır, Musul “DEAŞ”tan qotqarılğannan soñ da biredä barı tik sönni ğaräplär, törekmännär häm sönni kördlär qalırğa tiyeş.

-      Süriyäneñ tön’yağında oçışqa tıyılğan imin töbäk buldırılırğa häm 5 meñ kvadrat çaqrımlıq mäydan terrordan arındırılırğa tiyeş.

Törkiyäneñ Ğiraqqa qağılışlı totışına qarata Ğiraqtan kisken reakśiyalär yasaldı. Ğiraq parlamentı qabul itkän qarar belän Törkiyäneñ Musulğa bäyle Başikadağı xärbi kontinentınıñ qabul itelmäwen açıqladı häm Ğiraq cirlärennän çığarıluı öçen zarur bulğannıñ başqarılaçağın belderde. Ayıruça qararda tübändäge xosuslar, mäs’älälär telgä alındı:

-      Törek köçläreneñ Ğiraqqa kerüen sorawçılar belän bäyle bularaq xökem itü organnarına möräcäğät itelüe,

-       İlbaşı Ärdoğan açıqlawlarınıñ gäyeplänelüe,

-      Törkiyä belän säwdä häm iqtisad mönäsäbätläreneñ küzdän kiçerelüe,

-      Törek köçläreneñ ildän çığarıluı öçen xökümätneñ BMO İminlek şurasına häm Berläşkän Millätlär Oyışmasına aşığış räweştä möräcäğät itelüe.

Ğiraq parlamentı qararınnan soñ Ğiraq Premyer-ministrı Xäydär Äl İbadi häm “Xalıq mobilizaśiyä köçläre” (“Haşdi Şabi”) isemle şiği suğışçı köçläreneñ imnlek süzçese Yosıf Äl Kilabi da açıqlawlar yasadı. Premyer-ministr Äl İbadi Törkiyäne Ğiraqnıñ êçke êşlärenä tıqşınuda gäyepläde häm regional’ suğış belän yanadı. Şiği suğışçıları süzçese Äl Kilabi da törek xärbilärenä qarşı suğışa alaçaqların belderde. Ayıruça “Haşdi Şabi” köçläre Ärdoğannıñ Musulda kemneñ yäşäwe zarurlığına qağılışlı açıqlawların ayırımlılıq bularaq bäyäläde.

Ğiraqlılar yasağan belderülär Amerika Quşma Ştatları belän bergä Ğiraqtan çittän dä yaqlaw taptı. Läkin böten bu reakśiyälär dä Törkiyäneñ Ğiraqta alıp barğan säyäsät bulmasın, İlbaşı Ärdoğannıñ açıqlawları bulmasın, böten bolardan abstrakśiyälänep qaraldı. Bar närsädän êlek amerikan räsmiläre onıtqan ber närsä bar, ul da bulsa: Ğiraqta “DEAŞ”nıñ päydä buluına säbäp bulğan täräqqiyätlär turıdan-turı amerikan qatışuı tudırğan anarxiya häm xaos. Ayıruça 1991nçe yıldağı Berençe Farsı qultığı suğışınnan birle töbäktä xasil bulğan avtoritet buşlığı terror qorılışlarına Tön’yaq Ğiraqta nığıtma qoru mömkinlegen birde. Süriyädä yäşängännär häm “DEAŞ”nıñ barlıqqa kilüe – Törkiyäneñ iminlek problemasın tağın da awırlaştırdı. Üz iminlegen häm milli mänfäğätlären uylawçı här däwlät kebek Törkiyäneñ moña iğtibarsız qaluın kötü mömkin tügel.

Ayıruça Törkiyäneñ Tön’yaq Ğiraqtağı barlığı – ilneñ cir bötenlegenä häm bäysezlegenä yanawçı üzençälekkä iyä tügel. Töbäktäge törek xärbiläreneñ berdänber maqsatı – “DEAŞ”qa qarşı yuğaltılğan cirlärne kire alu öçen cirle (asaba) köçlärne öyrätü. Ayıruça törek xärbiläre Ğiraq citäkçelegeneñ çaqıruı näticäsendä häm mäğlümate qısalarında anda urnaştı.

Törkiyä Premyer-ministr urınbasarı Numan Kurtulmuş ta äytep uzğanı kebek, törek ğaskäre (armiyası) Ğiraqta totrıqlılıq êlementı bulu üzençälegen yörtä. Törkiyäneñ maqsatı – terror oyışmaları kiterep çığarğan säyäsi bilgesezleklärneñ beterelüe häm Musul xalqınıñ saqlanuı.

Şul arada şiği “Haşdi Şabi” suğışçıları arasında bulğan qayber êlementlar iğtibarsız qaldırılmasqa tiyeş. Läkin Bağdat xökümäte bu mäs’älädä daimi bularaq inkyar itüçe totışta buldı häm tiskäreleklärne individual’ yalğışlıqlar bularaq kürsätergä tırıştı. “Haşdi Şabi”neñ “DEAŞ”tan azat itelüe öçen çolğap alınğan şähärlärne taşlap kitkän tınıç xalıqqa höcüm itüe belän yış-yış telgä alınuı belenä. Anbar vilayäte başlığınıñ açıqlawına kürä, Fällücäneñ “DEAŞ”tan azat itelüe barışında tınıç xalıqtan unnarça keşe şuşı suğışçılar tarafınnan üterelgän, yözlärçä dä xäbärsez yuğalğan keşe bar. Keşe xoquqların küzätü komitetının 9nçı iyün’dä açıqlağan xisabı da “Haşdi Şabi”neñ xökemgä tartmıyça üterüdän, ğazaplap intekterüdän, xäbärsez yuğalulardan häm kisäklärgä bülengän mäyetlärdän cawaplı buluın kürsätä.

“DEAŞ”tan azat itelergä telängän şähärlärdä xalıq xaqlı bularaq suğışçılar belän bäyläneş urnaştırırğa telämi. Şuña kürä dä Anbar vilayäte räsmiläre Bağdattan Fällucä xalqınıñ “Haşdi Şabi” suğışçıları belän hiçber räweştä oçraşmawların täêmin itelüen sorağan ide. “DEAŞ”tan azat itelgän sönni toraq urınnarına bäreleşlär aldınnan şähärdän kitep barğan xalıqnıñ qaytuına ozaq waqıt uzuına qaramastan röxsät birelmäwe dä borçılu tudırğan başqa ber mäs’älä. Bu wazğiyät şähärlärneñ demografiyası belän uynaluı borçıluın uyandırğan.

Qısqası, Ğiraq yağınnan Törkiyägä kürsätelgän reakśiyälärneñ abstrakśiyälängän reakśiyälär buluın äytergä bula. Üze terrorçılıqqa qarşı köräş alıp baruçı Törkiyäneñ Ğiraqnıñ terrorçılıq belän köräşenä yaqlaw kürsätüennän şöbxäländeräçäk nindi dä bulsa ber wazğiyät yuq häm totışı şaqtıy anıq. Törkiyä Ğiraqnıñ cir bötenlegeneñ häm totrıqlılığınıñ saqlanıp qaluın häm köçle buluın yaqlıy. Fäqät bolarnıñ ildä yäşäwçe böten qatlamnar tigez statusta qabul itelmägän oçraqta täêmin itelä alınmayaçağı mäğlüm.