Misırda demokratiyasez totrıqlılıq êzlänüe xaos tudıra

Ayırım alğanda Amerika Quşma Ştatları xökümätläre, ğomum bularaq ta Könbatış dönyasınıñ Misırğa qaraşı totrıqlılıqqa yünälgän. Bu totrıqlılıqqa yünälgän qaraş totışı - Änwär Sädat ilbaşı bulğan çorda Misırnıñ Könbatış ittifaqı lagerına borıluınnan birle şuşı räweşle. Misırda totrıqlılıq kürü teläge – ildäge avtoritar gämällärgä häm keşe xoquqların bozularğa qarata bitarafsızlıqnı da kiterä. Könbatış dönyası şuña kürä dä 2013nçe yılnıñ iyül’ ayında Misırnıñ berençe irekle saylaw belän xakimiyätkä kilgän İlbaşı Möxämmäd Mursi qanlı tüntäreleş belän citäkçelektän çitläşterelgän çaqta tamaşaçı bulıp qalunı saylap ala. Ber kön êçendä yözlärçä protestçınıñ häläq buluı, un meñnärçä keşeneñ qulğa alınuı häm yözlärçä totqınnıñ ülem häm başqa awır cäzalarğa xökem itelüe Könbatışta bik älläni reakśiya kürmiy. Şuña kürä dä demokratik yullar belän köräş alıp baru ısulın üz itüenä qaramastan “Möselman qärdäşlär” xäräkäte häm terror oyışması itep iğlan itelä häm dä barlığın beterü öçen xärbi rejimnıñ basım säyäsätenä duçar itelä.

General Abdülfättah Äl-Sisi kontrole astındağı tüntäreleş rejimı “Möselman qärdäşlär” bastırılğannan soñ Misırdağı böten demokratik ictimaği törkemnärne maqsat itep ala. Totrıqlılıq isemennän liberal’ häm sulçı ictimaği oyışmalar da basım säyäsätennän nasıybın ala başlıy. 25nçe ğinwar inqilabında aktiv rol’ uynağan “6nçı aprel” xäräkäteneñ nigez saluçısı Äxmät Mahär häm aktivist Alaa Abdälfättahnıñ törmägä utırtıluı – rejimnıñ iñ keçkenä oppoziśiyägä qarata da xätta tolerantlığınıñ bulmawın kürsätä. Xätta Sisi citäkçelegeneñ basım säyäsätendä 2011nçe yılda “Ğäräp yazı” uram cıyınnarı näticäsendä xakimiyäten yuğaltqan êlekke İlbaşı Xösne Möbaräk çorın da uzdırıp cibärüen äytergä bula.

Fäqät Sisi citäkçelegeneñ ictimaği oyışma êşçänlegenä arta barğan basımnarı totrıqlılıq urnaştıru urınına çınlıqta näq kiresençä ber barışqa yul aça. Ozaq möddättä totrıqsızlıq, kiyerenkelek häm bäreleş qotılğısız. Konstruktiv oppoziśiyanıñ bastırıluı - marginalläşüe häm çitläşüe belän bergä oppoziśiyanıñ idän astı êşçänlegenä häm qırıslaşuına da säbäp bula. Bu da cämğiyättä çiktän tış xäräkät itüçe êlementlarnı köçäytüçe wazğiyät. Mursineñ tüntäreleş belän bärep töşerelüennän birle bigräk tä Sinada terror ğämälläreneñ artuı şuşı wazğiyätkä işaräli. “Äl Qaidä”dän ayırılıp “DEAŞ”qa bäylängän “Änsar Bäyt äl-Makdis” oyışmasınıñ häm ğämälläre häm dä suğışçı sanı möhim külämdä artqan. Rusiyä yulçı oçqıçınıñ da şuşı oyışma tarafınnan bärep töşerelüe alğa sörelä.

Häm tağın da naçar bulğanı – näq 2011nçe yıldağı baş kütärüendä bulğanı kebek yaña ber fetnä dulqınına yul aça alaçaq qänäğätsezlek tora-bara yoğıntısın kürsätä. Artqan terror waqiğalarına sıltap milli iminlek säbäbe belän ayırımlılıq yasamıyça ictimaği oyışmalarğa qarata basım häm qırıslıq qullanıluı cämğiyätneñ ber öleşendä Sisi citäkçelegenä birelgän ışanıçnıñ tora-bara azayuın buldıra. Sisi citäkçelege tüntäreleştän soñ üzen yaqlağan şaqtıy ictimaği oyışmanı da monnan arı qarşı yaqqa alğan wazğiyättä. Bu da üzeneñ legallek cähätennän operaśiya mäydanın kimetä. Misır xalqınıñ uram cıyının ütkärü häm cıyılu irege qabul itelgän qanunnar belän zur külämdä çikländerelä. Ayıruça ictimaği oyışmalarnıñ çığanağı nindi genä bulmasın, çit ildän aqça yärdämen aluı cinayät bularaq qabul itelä.

İlbaşı Abdülfättah äl-Sisi oppoziśiyağa qarşı basım säyäsäten dürtençe buın suğış bularaq telgä ala. Monnan şul närsä äytelergä telänä: xalıqnıñ il liderlarına bulğan ışanıçnı qaqşatu maqsatınnan çığıp media häm ictimaği oyışmalar xökümätkä qarşı süz quyışu êçendä urın ala. Başqa törle äytsäk, räsmi qaraştan tış başqa törle här töşençä Misır däwlätenä qarşı höcüm mäğnäsenä turı kilä.

Bügen Misır citäkçelegeneñ kön tärtibe şuşı öç töp nigez östenä salınğan: “terrorçılıq”nıñ häm oppoziśiyanıñ izelüe, Farsı qultığı illärennän Misırğa milliardlarça dollarlıq saf aqçaneñ kerüeneñ täêmin itelüe häm iqtisad reformaları belän kiläçäkkä qarata xalıqqa uñay yullamalar yasaw.

Läkin äytep uzğanıbız kebek antiterror säyäsäte xäzergä çaqlı yalqınnı qabızıp cibärü kebek näticä tudırdı. Farsı qultığı illärenä finans bäylelek isä – Misırnıñ töbäkneñ üzenä cälep itüçe üzäge sıyfatın yuğaltuı näticäsen çığara. Soğud Ğäräbstanı bu cähättän Misırnıñ urının alırlıq wazğiyätkä kilä. Kızıl diñgezdäge Senafir häm Tiran utrawlarınıñ Soğud Ğäräbstanına tapşırıluı kileşüeneñ 20 milliard dollarlıq yärdäm paketı belän bergä telgä alınuı – xalıqta watan cirläreneñ başqa däwlätkä satıluı kebek abaylana häm yözlärçä keşe qulğa alınğan uram cıyınnarına säbäp bula.

İqtisadi yaqtan inflyaśiyanıñ kontrol’ astına alınuı, êşsezlekneñ äz dä bulsa azaytıluı häm üseş tizlegeneñ artuı kebek uñay alğarışlar da bula. 2015nçe yıldan birle êlektr özelüe dä zur külämdä beterelä. Fäqät bu uñay alğarışlar böten xalıq külämendä çağılmıy. Kiresençä äz kereme buluçılarnıñ wazğiyäte tağın da naçaraya. Misır xalqınıñ zur öleşe äle haman ber keşegä ber köndä ike dollardan äzräk turı kilgän kerem belän yäşi. Ayıruça konstruktiv iqtisadi totrıqlılıq säyäsäte qısalarında töp ixtıyac êşlänmälärenä subsidiyalarnıñ beterelüeneñ cämğiyättä zur reakśiyağa yul açuı kötelä.

Misırnı awır könnär kötä. Şuşı awır könnärne uzdıra aluı öçen Misır säyäsi liderlığınıñ cämğiyät belän kileşüe, yäğni watandaşları belän yaña cämğiyävi kileşügä ireşüe zarur. Tiskäre oçraqta Misırnı citdi ictimaği häm säyäsi tetränülär kötä.