Urta Aziyadäge dini tıyular

Urta Aziya geografiyasendä yäşäwçe xalıqnıñ kübese möselman buluına qaramastan Ramazan ayında da ğibadätlärne cirenä citkerüdä şaqtıy qıyınlıqlar tua. Xaqimiyätlär tarafınnan xalıqqa qarata yasalğan bu çikläwlärneñ iñ möhim nigeznamäse bularaq il iminlege kürsätelä. Çınında il iminlege nigeznamäse belän çınğa aşırıluçı älege dini çikläwlärneñ mäs’älägä daimi çişeleş kiterep kiterüe bilgesez. İñ elek mäs’älä belän bäyle töbäktä soñğı waqıtlarda barlıqqa kilgän mondıy waqiğalarğa küz saliq.

Tacikstan Dini İdaräse Ramazan ayında tärawih namazınıñ öylärdä 10 keşedän torğan cämäğat belän uqıluına röxsät birgän. Tacikstan İslam üzäge Ulema Şurası cäy aylarında tönnärneñ qısqa häm keşelärneñ arığan buluın nigeznamä itep kürsätep, mäçet imamnarına tärawih namazın “ber säğattä tämamlaw” boyırığın birgän.

May ayında Tacikstanda 5 imam dini çiktän tış süzlär äytüläre däwğası belän qulğa alınğan. Bıyılnıñ berençe 4 ayında tönyaq Sogd töbägeneñ Konibodom ilçäse belän ber rättän şaqtıy tönyaq ilçäsendä tuplam 15 imam oxşaş ğayepläwlär belän qulğa alınğan. Tacikstannıñ tönyağında 100dän artıq cämiğ törle säbäplärdän yabılğan. Tacikstan Äfğanstan çigendäge ğaskäri sanın arttırğan.

Tacikstanda tıyılğan İslami Xäräkät partiyaseneñ ike citäkçese isä tüntäreleş kä kereşüdäğayeplänep, ğomer buyına törmägä utırtılğan. 12 İslamçı oppozitsiyaçegä isä 28 yılğa qadär törmä cäzaları birelgän.

Üzbäkstan Keşe xoquqları kereşüe törkeme açıqlaw yasap, ildä citäkçelekneñ “Ramazan ayında möselmannarğa qarata qırıslıq säyäsäten tağın da arttıruın” citkergän. Üzbäkstanda berniçä yıl buyı kafe, restoranda awız açunıñ tıyıluı assızıqlanğan. Däğwağa kürä annan soñ Üzbäkstanlı qayber möselman törkemnäre uzğan yılnı cämiğlarda kümäk iftar oyıştırıp qarağan, läkin bu kereşüläre dä citäkçelek tarafınnan qomaçawlanğan.

Yänä däğwağa kürä Üzbäkstanda möselman bala-çağa häm yäşlärneñ mäçetlärgä kilmäwe öçen yäşägän öy qapqalarına “Balalarnı häm tilelärne mäçetlärgä kertmägez” digän yazular elenä başlağan häm bäyläneşle xäbärlär mediağa çağılğan. Üzbäkstanda 17 yäşennän keçkenälär cämiğlarğa kertelmi. Üzbäkstan xökümät räsmi zatları mondıy ğamälgä kertülärneñ ildäge yäşlärneñ törle din ağımnarına quşıluına kirtä quyar öçen çınğa aşırıluın citkerä.

Üzbäkstan däwlät başlığı Kärimov tarafınnan 26nçı aprel könne imzalanğan yaña qanunğa kürä mediada İslami süzlär qullanılğanda propaganda yasawın uylağan keşelärgä birelgän törmä cäzası 8 yılğa citkän.

Qırğızstanda isä Ramazan ayında comğa namazı säğate bäxäsläşelgän. Comğa namazı säğatläre belän bäyle qanun täqdime cämäğatçelekne ikegä bülgän. Bäxäs däwlät başlığı Almazbäk Atambayevnıñ mäs’älägä qatışuı belän tınıp qalğan.

2015nçe yılnıñ 16nçı noyabr könne Qırğızstan başqalası Bişkäktä ilahiyat fakultetın betergän, uqıtuçı-ğalim Kadir Malikov höcümgä duçar bulğan ide. Malikovka höcüm itkän keşe Süriyägä barırğa cıyınğanda qulğa alınıp, iyun ayında ğomer buyına törmägä utırtılğan.

Qazaqstannıñ Aktöbe şähärendä 6nçı iyun könne ber xärbi berämlek belän qoral satıluçı kibetkä yasalğan höcüm näticäsendä 19 keşe ülgän, unnan artıq keşe dä yaralanğan. Höcümdä ülüçelärneñ 12eseneñ höcümçelär, 6ısınıñ politsiya xezmätkäre häm ber keşeneñ dä tınıç xalıqtan buluı açıqlanğan. Höcümne “Qazaqstannı azat itü armiyase” isemle berençe tapqır işetelgän oyışma üz östenä alğan. Qazaqstan däwlät başlığı Nursultan Nazarbayev Aktöbedäge höcüm belän bäyle bularaq: “Bu tıştan ämer alğan radikal’ İslamçı keşelär tarafınnan oyıştırılğan terror höcümeder. 2003nçe yıldan birle ülem cäzaları tıyılğan bulsa da, höcümne çınğa aşıruçılarnı ülem cäzasına tartu zarur,” – digän.

Al’ternativ Törekmänstannıñ “Haberi” isemle xäbär säxifäse citkergän mäğlümatlarğa kürä Törekmänstannıñ Äfğanstan çigendäge berleklärendä wazifa başqaruçı 27 törekmän ğaskärineñ mäyete ğailälärenä tapşırılğan. Rusiyä Federatsiyaseneñ Saqlanu ministrı iminlek xezmättäşlege mäs’älälären qaraw öçen iyun başında Aşxabatka kitkän.

Qıtay xalıq cömhüriyäte uyğırlarnıñ säyäxät çığar aldınnan yaqındağı iminlek bülekçälärenä barıp, DNK ürnäklären, barmaq ezlären, tawışların häm 3 ülçämle räsemnären birülären mäcbüri qılğan. Taylandka sıyınğan häm 3 yıl buyı törmädä utıruçı 70 uyğır isä tawışlawın işetterü öçen açlıq iğlan itülären citkergän.

Globalläşüçe dönyanıñ ber öleşe bulğan Urta Aziya Awraziya häm Afrika geografiyasendäge terror höcümnärennän tä’sirlänä. Töbäkkä terrorçılıqnı kertergä teläwçe törkem häm şäxeslärgä qarşı isä il citäkçelekläre tıyular belän cawap qaytara. İkençe yaqtan, mondıy waqiğalar Rusiyä kebek töbäktä mänfäğate bulğan illärne köçäytä, töbäk illären iminlek mäs’älälärendä “zur däwlätlärgä” tağın da bäyle qıla.

Dönyadağı iminlek ölkäsendäge täcribälär mäs’äläneñ tamırdan çişeleşe cähatennän tıyularnıñ tä’sirle häm daimi çişeleş bulmawın kürsätep tora. Urta Aziya illäre dä monı qısqa waqıtta añlap, terrorçılıq häm çiktän tış törkemnärgä qarşı başqa tağın da tä’sirle çişeleş yulların ezlärgä tiyeş.