Tunista "Nahda xäräkäte" nigä "möselman demokrat" bulunı sayladı?

          Raşid Gannuşi liderlığındağı “Tunis Nahda xäräkäte”neñ uzğan atnada 10nçı Kongressı uzdı. Bu kongress - häm xäräkätneñ tarixı cähätennän, häm dä Tunis säyäsi tarixı yağınnan bik zur ähämiyätkä iyä. Älege kongressta säyäsi İslamçı xäräkät buludan Möselman demokrat säysi partiyağa äylänü qararı qabul itelde.

“Nahda xäräkäte” qabul itkän şuşı qararğa törle reaktsiyälär buldı. Könbatış mediası häm töşençä oyışmaları bu waqiğanı İslamçılıqnıñ betüeneñ İslamçılar tarafından raslanuı bularaq kürde. Töp ağımdağı İslamçı yazuçılar isä “Nahda”nıñ bu qararın tänqitläde. Alar fikerençä, bu xäbär xäräkätneñ üz yünäleşennän çığuı bularaq abaylana.

Fäqät şuşı wazğiyätne bäyäläw öçen bu qararnıñ qaysı yaqtan qaraluı möhim. Tiskäre oçraqta yasalğan bäyäläwlär spekulyatsiyälärdän päydä bula.

           Bu waqiğanıñ çınlıqçı bäyälänüe – mäs’älägä öç yaqtan qarawnı zarur qıla: xalıqara sistemada säyäsi İslam faktorı, Yaqın Könçığış tigezlämäsendä, balansında säyäsi İslamğa niçek qaraluı häm Tunisnıñ êçke dinamikaları.

Salqın suğış betkännän soñ häm Sovetlar Berlege sisteması cimerelüennän soñ säyäsil İslam yäki İslamçılıq kommunizm urınına urnaştırıldı. Başqa törle äytsäk, Könbatış dönyası kommunizm urınına İslamçılıqnı üz moxitınnan bulmağan yaña qarşı yağı bularaq kürde. “Qızıl yanaw” urınına “Yäşel qurqınıç” urnaştırıldı. Bigräk tä 11nçe sentyabr waqiğalarınnan soñ bu wazğiyät tağın da anıq bilgele buldı. Monnan tış bu täräqqiyättä böten iğtibar qırıslıq çaraların xäräkät räweşlärendä qullanğan törkemnärgä yünälgän bulsa da, säyäsi İslamçılıq ğomum bularaq “minnän bulmağan qarşı yaq” räweşendäge formalaşu. Bu da böten säyäsi İslamçı qorılışlarına qarşı basım säyäsätenä qarata sizgersezlekkä yul açtı.

      Yaqın Könçığıştağı İslamçı xӓrӓkӓtlӓrneň citdi oppozitsiya potentsialın barlıqqa kiterüe töbӓktӓge avtoritar rejimnarnı bu xӓrӓkӓtlӓrgӓ basım sӓyӓsӓte alıp barırğa etӓrde.

Şul uq waqıtta könbatışnıň yanawnı kürep aluında İslamçılıqnıň kommunizm urınına quyıluı töbӓktӓge avtoritar rejimnar öçen sӓyӓsi arenda tӓ’min itte. Töbӓktӓ avtoritar rejimnar barlığınıñ könbatış dӓwlӓtlӓrneň milli mӓnfӓğatlӓre cӓhätennӓn mӓcbirülek bulıp kürelde. 1979nçı yılğı İran inqilabı barlıqqa kitergӓn sӓyӓsi hӓm psixologik tӓ’sir bu sӓyӓsi arendanı nığıttı. İran inqilabı yaňa Salqın suğışnı üze belӓn alıp kilde. İran belӓn AQŞ arasında barlıqqa kilgӓn kiyerenkelek avtoritar konservativ rejimnarnıň Sӓyӓsi İslamçılıqqa qarşı kürsӓtkӓn totışlarnı tağın da qırıslaştırdı. Ğarӓp yazınnan soň oyıştırılğan irekle saylaw nӓticӓsendӓ İslamçı partiyalӓr kürsӓtkӓn eşçӓnlek nӓticӓlelege wazğiyӓtne tağın da butalçıq xӓlgӓ kiterde. Misırda “Möselman qardӓşlӓr”neň irekle saylaw nӓticӓsendӓ xaqimiyӓtkӓ kilüe avtoritar rejimnar cӓhätennӓn ideologik hӓm dӓ populyar legallek problemasın tudırdı. Misırdağı tüntӓreleş hӓm Liviyädӓge watandaşlar suğışı bu yanaw nӓticӓsendӓ yasalğan qatışular nӓticӓsendӓ barlıqqa kilde. Tunista “Nahda xӓrӓkӓte”bu şartlarda bar buluına qarağan yanawnı xis itte.

Regional’ bağlanış cӓhätennӓn möhim bulğan xosusi wazğiyӓt tӓ - qırıslıq qullanuçı oyışmalarnıň töbӓktӓge totrıqsızlıqtan faydalanularıdır. Totrıqsızlıq küzӓtelgӓn illӓrdӓ “DEAŞ” hӓm “Ӓl Qaidӓ “oyışmaları töbӓktӓ bilgele ölkӓdӓ xaqimiyӓt qora aldı. Bu xӓrӓkӓtlӓrneň barlığı hӓm tӓ’sire İslamçı xӓrӓkӓtlӓrgӓ çağılsın öçen yaraqlı şartlarnı barlıqqa kiterde. Bu cӓhattӓn ayıruça Tunis sizger urında. “DEAŞ” hӓm “Ӓl Qaidӓ” terror oyışmalarınıň Liviyada avtoritet buşlığınnan faydalanuları bu cӓhättӓn möhimder. “DEAŞ”qa quşıluçılar arasında tunislı yӓşlӓrneň dӓ buluı iğtibarnı cӓlep itӓ.

Tunis - Ğarӓp yazınnan alda radikal dönyawilek ğamӓlgӓ kertülӓre belӓn alğı planğa çıqqan il. Bӓrep töşerelgӓn dӓwlӓt başlığı Zӓynӓl Abidin Bin Alineň ildӓn kitep baruınnan soň oyıştırılğan berençe irekle saylawda “Nahda” saylawlarda ciňü yawladı hӓm ike yuğarı qatlam partiyäse belӓn koalitsiya qordı.

Töp Qanun äzerläw barışında cämğiyätneñ yuğarı öleşläreneñ sizgerleklärenä zur iğtibar birde. Fäqät moña qaramastan ildäge qırıslıq şartların sıltaw itep “Nahda xäräkäte”nä qarşı yuğarı qatlamnar Misırdağığa oxşaş ezlänülärgä kereşte. 2014 nçe yıl azağında ütkärelgän ğomum saylawda “Nahda”saylawda ikençe partiya buldı. Läkin xakimiyät koalitsiyäsennän çitta qaluı “Nahda”ğa qarata qurqınıç-yanawlarnı kimetmäde.  Xakimiyät partiyäsendäge problema näticäsendä partiyädän zur törkemneñ kitüe “Nahda”nı parlamentta qabat iñ zur törkemgä äwerelderde. Fäqät “Nahda”xakimiyätneñ keçkenä partnerı bulunı sayladı.

Totrıqsızlıq näticäsendä Tunista xäzerge waqıtta citdi iqtisadi problemalar küzätelä. İqtisadi qıyınlıqlar yul açqan ictimaği protestlar avtoritar rejimğa kire qaytu ezlänülarendä buluçılarğa forsat tudıra. Qabat avtoritar rejim qorılğan oçraqta “Nahda” xäräkäte hiçşiksez monıñ iñ zur qorbanı bulaçaq. Şuña kürä dä bu şartlarda  xakimiyät “Nahda”nıñ berençe çirattağı mäs’äläse tügel.

Tönyaq Afrikada qırıslıq yaqlı oyışmalar buluı häm bu oyışmalarğa tunislılarnıñ da quşıluı il cähätennän qurqınıç tudıra. İminlek yanawı häm iqtisadi problemalar çağıştırmaça uñışlı bulğan üzgäreş barışına zıyan kiterä.

 “Nahda xäräkäte”neñ 10 nçı Kongressında qabul itkän qararın bu öç mäs’älä qısasında bäyäläw kiräk. “Nahda xäräkäte” dulqınlı Yaqın Könçığış okeanında tirbälep alğa barırğa tırışuçı Tunis köymäsendä kapitan bulırğa tırışunıñ macara buluın uylıy. Çönki “Nahda”nı köymädän taşlaw kiräklegen uylawçı qatlamnar haman da bik köçle.  “Nahda”yasağan adımnarı belän üzeneñ köymäneñ qotıluı öçen kiräkle buluın, köymäneñ annan  başqa bula almayacağın kürsätergä tırışa. Monıñ öçen dä üzenä sotsial häm  dini xäräkät itep alğan missiyälären qaldırıp professional säyäsät yaqlı qarar birde.