Frantsiyadäge çaralar häm Gäzi waqiğaları

Soñğı könnärdä zäñgär ekrannarda benzinğa çirat toruçı frantsuzlarnı, politsiya belän bäreleşüçe protestçılarnı, eş taşlaw çaraların küräbez. Berençe könnärdä energetika tarmağı, soñınnan transport ölkäse tä’sirlängän Frantsiyadä närsälär bulıp uza soñ?

Bu yılnıñ başlarında xaqmiyättäge sotsialist partiya eşçe qanunnarında eştän çığarunı qulaylaştıruçı, eş belän tä’min itüçelärneñ eş säğatlären arttırıp, xezmät xaqların azayta alaçaq, şul räweşle eşçelärne äz aqçağa kübräk eşlärgä mäcbüri itäçäk neo liberal eşçe qanunın ğamälgä kertte. Moña östäp älege qanunnıñ parlamentta raslanmıyça xökümät wäqaläte belän çınğa aşırıluı qararınnan soñ xalıq uramnarğa ağıldı. 2 ay tiräse barğan rizasızlıq belderülär eşne taşlaw çaraları belän ilne awır xäldä qaldırsa da, xökümätneñ bu mäs’älädä kiregä adım yasamawı, moña qaramastan hönärçelär berlekläreneñ qanun senatka kiläçäk 8nçe iyungä qadär xökümätkä basım yasayaçaqları mäğlümate törle xäbär çığanaqlarınnan alına

Ayıruça Yevro 2016 yaqınayğanda borcu belän küzätelüçe eşne taşlaw çaraları ber yaqtan da sotsialist xaqimiyätneñ eşçe sıynıfı urınına kapitalnı qayğırtuçı ğamälläre arqasında Awrupadağı sulçı dairälär arasında möhim bäxäs tudırdı.

Törkiyädäge gezi waqiğalarınıñ 3nçe yıllığı uñayınnan Törkiyä belän Frantsiya analizın yasap uziq. Eşsezlek artqan, lider populyarlığı 14%ka tübänäygän, sıyıq yağulıq ber transport çarasına 20 litr belän çiklängän, qıyınlıqlar küzätelgän ildäge tınıçsızlıqnı añlıy alabız, xätta ğadi watandaş bularaq frantsuz eşçese belän empatiya qorıp, alar yanında bulunı kürsätä alabız. Alay bulğaç atnalar buyı zur zıyan salğan çaralar barlıqqa kilgän, könbatış mediası häm ildäge cirle törkemnäre tarafınnan qotırtılğan, tik torğanda Törkiyäne qıyın xäldä qaldırğan gäzi waqiğalarınıñ tögäl säbäbe bar ide mikan?

2013nçe yılnıñ may ayındağı iqtisadi kürsätkeçlärne xäterlik. Dollar 1,76, bank protsentları 4-5% tiräse bulğan eş ölkäsendä eşçe häm däwlät xezmätkärläre xoquqları reformalaştırılğan, dönyadağı krizis şartlarında däwamlı üseş rekorldarı quyılğan, terrorçılıqnıñ beterelüe öçen demokratik çişeleş proyektı çınğa aşırılırğa tırışılğan ayawsız däwlät añlayışı yuqqa çığarılğan ildäge waqiğalarnı niçek itep añlata alabız soñ?

“Mäs’älä ağaç tügel, haman da şunı añlamadıñmı?” şiğare belän töp maqsatnıñ ildä tınıçsızlıq tudıru bulğan rizasızlıq belderü çarası ide ul gäzi waqiğaları. Ul waqıttağı premyer-ministr urınbasarı Bülänt Arınç xökümät isemennän çara wäkile Taksim Yärdämläşü mäydanı belän söyläşüne qabul itte häm alarnıñ taläplären tıñlağan ide. Könnär buyı şähär zaqimiyätlärendä binalarnı yawlağan, däwlät mölkätenä zur ülçämdä zıyan salğan, şaqtıy ğayepsez keşeneñ yaqtı dönyadan kitüenä säbäpçe bulğan güya moxitnı saqlawçılar citkergän taläplär ilneñ zur ülçämdäge investitsiyaläre häm qalqınu proyektların maqsat itep alğan ide.

Gäzi waqiğalarında Törkiyädä häm Awrupada media häm sotsial’ media mäydannarınıñ totışı nindi ide? Bügenge köndä Frantsiyadä yäisä berär Awrupa ilendäge protest çaraları belän çağıştırğanda könbatış mediasınıñ xäbärne qaraw häm citkerü räweşlärendäge ikeyözlelekne kürü öçen media belgeçe bulırğa kiräk tügel.

Frantsiyadağı sotsiologik reaktsiyaneñ häm frantsuz iminlek köçläreneñ qatışu räweşeneñ xäbärläşterelüe, media organnarında urın aluı belän gäzi waqiğalarındağı totış häm statistika arasında zur ayırmalar bar. Gäzidä utlı qoral, Molotov kokteyle, taş h.b. üterüçe qorallarına qarşı köräş alıp barğan iminlek köçläre dönya mediasında kiñ urın aldı. Frantsiyadäge xaqlı taläplär näticäsendä oyıştırılğan rizasızlıq belderü çaralarına politsiyaneñ qırıs totışına kileşkän kebek bitaraf qalalar.

Tabiği bularaq Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan bu mäs’älädäge borçuların citkerä dä inde.

Törkiyä Cömhüriyäte däwlät başlığı beldergän bu borcu alarnıñ Gäzi waqiğalarındağı qotırtuçı rollärenä cawap qaytaru kebek kürelä alına, läkin bu döres tügel. Törkiyä dönyadağı barlıq xaqsızlıqlarğa baştan uq qarşı çığa häm bu mäs’älälärdäge borçuların citkerä.

Soñğı itep şunı ätergä kiräk, Törkiyäneñ iqtisadı häm sotsial’ qorılışında zur torğınlıq häm cimerülär kiterep çığarğan gäzi waqiğaları artındağı sotsiologiyağa xaqimiyätneñ hiçşiksez bitaraf qalmawı zarur. Oppozitsiyaneñ citärsezlege arqasında üz-üzen añlatuda mondıy çaralarnı berdänber yul bularaq kürüçe, yägni üzen çarasız xis itüçe cämğiyätlärgä dä qoçaq açılırğa tiyeş. Taläpläre cirenä citkerelüe zarur. Bu Törkiyä demokratiyaseneñ mömkinlekläre qısalarında izolyatsiyalänä aluçı problemadır, läkin xäzerge waqıtta baruçı Frantsiyadäge eşne taşlaw çaraları, könbatış mediasınıñ xäle belän Törkiyädä ğadi säbäplär arqasında barlıqqa kilüçe berär ictimaği waqiğağa şul uq media dairäläre kürsätkän reaktsiya arasındağı tigezsezlek tä kürelergä tiyeş.