Dönyada eşsezlek probleması

Bügenge köndӓ zamança dönya oçraşqan iň citdi problemalardan berse – eş belӓn tӓ’min itü. Eşsezlek hӓr ildӓ diyӓrlek küzӓtelӓ. Ӓz üskӓn, üsep kilüçe hӓm üskӓn illӓrdӓ barlıqqa kilgӓn ictimaği problemadır. Eşsezlek xӓzerge waqıtta üskӓn illӓrdӓ urtaça 5%, üsep kilüçe illӓrdӓ 10% hӓm ӓz üskӓn illӓrdӓ isӓ 10-30% tirӓse.

Törkiyӓ zur xalıq sanına hӓm çikle mömkinleklӓrgӓ iyӓ bulğan il buluına qaramastan eşsezlek külӓme tübӓn. Törkiyӓ eşsezlekne üzenӓ xas ısul hӓm texnikalar belӓn beterӓ aluçı ӓz illӓrdӓn berseder.

Eş belӓn tӓ’min itü problemasın çişü öçen ike makro proyekt turında süz bara ala. Berençese – cirle citӓkçeleklӓr alıp barğan üzençӓlekle eş köçen citeşterü eşçӓnleklӓre, ikençese dӓ - eş tabu oyışmasınıň cӓmğiyӓt faydasına eş belӓn tӓ’min itü yӓrdӓmeder.

İnvestitsiyalӓr tӓşwik itelgӓn töbӓklӓrdӓge citeşterüçelӓrgӓ tӓ’min itelüçe mömkinleklӓrne dӓ moňa kertӓ alabız, bu wazğiyӓttӓ bar dönyada küzӓtelüçe bu problemanıň Törkiyӓdӓ idarӓ itelӓ alınuçı dӓrӓcӓdӓ bula aluın ӓytep bula.

Şӓhӓr xaqimiyӓtlӓre ayıruça da İstanbul hӓm Ӓnkara şӓhӓr xaqimiyӓtlӓre sӓlӓtlӓrne üsterü kursları yӓrdӓmendӓ bügenge köndӓge tarmaqlarnıň ixtıyacı bulğan üzençӓlekle eş köçen tӓ’min itӓçӓk möhim eşçӓnleklӓr alıp bara.

Keşelӓrgӓ törle ölkӓlӓrdӓ sӓlӓt qazandıruçı hӓm şul rӓweşle alarnıň eş tabu mömkinleklӓren arttıruçı belem alu programmaların oyıştıra.

Çınnan da keşeneň qulınnan eşneň kilüe bik möhim mӓs’ӓlӓder. Anadoluda moňa zur ӓhӓmiyӓt birӓlӓr. Monıň belӓn bӓyle xikӓyӓ dӓ bar Anadoluda.

GEÇİŞ:

Rivayӓtkӓ kürӓ ber ildӓ padişah ulı ber keşeneň qızına ğaşiq bula. Aňa öylӓnergӓ teli. Lӓkin ӓtise moňa qarşı çığa. Padişah ulınıň üzenӓ tiň qız tabuın teli. Ulı üzeneken itӓ hӓm waz kiçmӓyӓçӓgen ӓytӓ. Ӓtise balasınıň bu mӓxӓbbӓttӓn waz kiçmӓyӓçӓgen aňlağaç wӓzire belӓn kiňӓşӓ.

Wӓzire dӓ qıznıň qulın sorarğa kiňӓş itӓ. Qız öyenӓ xӓbӓr birӓlӓr. Kiç belӓn padişah hӓm divanınıň alarğa baraçağı xӓbӓr itelӓ.

Qıznıň ӓtise kiçkӓ ӓzerlӓnӓ. Şul uq waqıtta ni öçen kilӓçӓklӓren belӓse kilӓ anın.

Wӓzir ӓti keşegӓ qıznıň qulın sorarğa kilülӓren ӓytӓ. Ul monıň belӓň ğorurlanuın citkerep, bulası kiyӓwneň hönӓre belӓn qızıqsına.

Padişahnıň bu sorawğa açuı çığa, ilneň tӓxet warisı bulğan keşedӓn mondıy nӓrsӓne talӓp itüenӓ yarsulana.

Bahane aradığını söyleyip evi terk etmek isterken adam titrek ve korkak bir sesle söze girer.

Sӓbӓp ezlӓwen ӓytep, öydӓn kitӓrgӓ telӓgӓndӓ qıznın ӓtise qurqulı tawış belӓn tübӓndӓge cawapnı qaytara: “Sez telӓsӓgez mӓcbüri rӓweştӓ minem qızımnı ala alasız, lӓkin minem dӓ rizalığım kirӓk. Min isӓ bernindi hönӓre, sӓlӓte bulmağan keşegӓ qızımnı birergӓ telӓmӓm.”

Padişah wazğiyӓtne ulına anlatıp birӓ, lӓkin ulı qızğa öylӓnüdӓ tӓwӓkkӓl.

Nӓticӓdӓ padişah hӓm törkeme ulına qısqa waqıtta hönӓr öyrӓtergӓ qarar birӓ hӓm aňa kelӓm tuqırğa öyrӓtӓlӓr.

Şul rӓweşle tuy uzdırıla. Yӓş par öylӓneşӓ. Padişah yaqtı dönyadan kitkӓnnӓn soň ulı tӓxetkӓ küçӓ. Ber könne banditlar saraynı basıp ala. Padişahnı da urlıylar, totıq itep alalar. Banditlar hӓr kön anın yӓşeren xӓzinӓlӓrennӓn berse qulğa töşerӓ. Barlıq baylığı betkӓç üterergӓ telilӓr, lӓkin padişah alarğa bik yaxşı kelӓm tuquın, kelӓmnӓrneň xӓzinӓ kebek qimmӓtle bulacağın ӓytӓ.

Monı qabul itep, padişah öçen kelӓm tuqu caylanması qoralar.

Padişah tuqığan kelӓmnӓr bazarda yuğarı bӓyӓdӓn satıla.

Moňa söyengӓn banditlar köne-töne totıq padişahnıň kelӓm tutuın telilӓr. Hӓr kelӓm tağın da qıybatraq satıla bara.

Ber könne padişah kelӓmgӓ parol yaza. Parolda qayda buluı, kemnӓrneň anı totıq itep aluı hӓm küpme keşe buluları urın ala.

Ӓlege kelӓmdӓ parolneň buluın padişah keşelӓrennӓn berse kürep ala hӓm şunduq anı satıp ala.

Padişah törkeme parolne çişep, anıň qayda buluın öyrӓnӓ. Şunduq xӓzerlek yasap, padişahnı qotqaralar. Ul qabat tӓxetkӓ çığa.

Ğadi genӓ qul eşe dӓ padişahnıň tӓxeten qotqaruda bulışa aşa.

Anadoludağı şaqtıy cirle citӓkçelek bu mantiq belӓn keşelӓrgӓ belem birӓ.

Makro ülçӓmdӓge mӓğlümatlarda kürenmӓwçe, lӓkin tӓ’sire zur bulğan hӓm oxşaş mӓdӓni dinamikalar Törkiyӓdӓge eşsezlek külӓmen tigezli hӓm iqitsadnı köçle qıla.