Törkiyä küzlegennän Yaqın Könçığış 17

İran İlbaşı Hasan Ruhani İstanbulda ütkärelgän İslam xezmättäşlek oyışmasınıñ yuğarı däräcäle oçraşuında qatnaştı häm annan soñ Änkarada räsmi söyläşülär uzdırdı. Nigezdä İslam xezmättäşlek oyışması sammitı öçen Törkiyägä kilmäw ixtimalı bar ide, çönki yuğarı däräcäle oçraşunıñ yomğaq beldergese tekstında İran cähätennän tiskäre açıqlawlarnıñ bulaçağı isäplänelä ide. Fäqät İran citäkçelege şuşı yünäleştä kötelgännärgä qaramastan konferentsiyädä qatnaşırğa buldı. Bu qarar üzläre öçen kim digändä ike östenlek buldıraçaq ide. Berençese, yomğaq beldergesenä qarşı töşü añlatmasın belderäçäklär. İkençese dä, İslam dönyasınnan çitläşkän buluı imidjınıñ barlıqqa kilüen buldırmayaçaq.

Yomğaq beldergese İrannıñ isäplägäne kebek buldı. İran häm turıdan-turı häm dä “Hizbullah” oyışmasına yärdäm itüe arqasında gäyeplände. Monda Soğud Ğäräpstanı yoğıntısınıñ da role buldı. Läkin İrannıñ Süriyädäge Äsäd rejimın yaqlawı da şuşı qararğa säbäp buldı. Süriyädä xökem sörüçe suğışnıñ aktiv elementı bulğan, üzäge Livanda urnaşqan “Hizbullah”nıñ da bu suğışta İrannıñ tä’sire arqasında qatnaşuı belenä. Näq menä şuşı suğış yul açqan cimerü, tar-mar itü häm meñnärçä ülem - Süriyädäge Äsäd rejimın yaqlawçı İrannıñ häm “Hizbullah”nıñ İslam dönyasınıñ zur öleşendä däräcäsen yuğaltuına säbäp buldı.

Mondıy gäyepläwçe stil’ğädättä İslam xezmättäşlek oyışmasınıñ yomğaq beldergesendä bulmıy. Süriyä krizisı häm töbäktä xökem sörüçe salqın suğış konferentsiyanıñ yomğaq beldergesendä dä çağılğan buldı. Älbättä, bu wazğiyät İran tarafınnan xuş qarşılanmadı.

Fäqät bu wazğiyät İran İlbaşı Ruhanineñ pragmatik häm söyläşü yaqlı xäräkät itüen totqarlamadı. Ruhani Änkarada räsmi söyläşülären ütkärde. 2011nçe yıl urtasınnan birle Süriyä krizisı Törkiyä belän İran mönäsäbätlärenä tiskäre tä’sir itsä dä 2013nçe yılğa qädär problema bik zur tügel ide. Ul çaqtağı Premyer-ministr Räcäp Tayyip Ärdoğan Tähranda bik yaxşı itep qarşı alındı. Ärdoğan säfäre waqıtında qänäğätlelegen “Tähranda üzemne öyemdäge kebek xis itäm”, - diyep belderde.

Monnan alda Premyer-ministr Äxmät Dawıtoğlunıñ İran säfärenä bağışlanğan tapşıruıbızda äytep uzğanıbız kebek Süriyä problemasınıñ xäl itelüe mäs’äläsendä Amerika Quşma Ştatları belän Rusiyä Federatsiyäseneñ initsiativanı üz östenä aluları İran häm Törkiyäne tınıçsız itte.

Töbäktäge däwlätlärneñ regionnan çittän, töbäkneñ aryağınnan ike zur köçneñ regional’ problemada tigezlämädän çitläşterelüe wazğiyäte xasil buldı.

Rusiyäneñ suğış qırında aktiv rol’ aluı häm İran belän kiñäşläşü zaruriyäten dä xätta kiräk dip tapmıyça berniçä aydan soñ xärbi köçen azaytırğa tırışuı – üze uylap çığarğan uyında İranğa figurantlıq rolen birü kebek küreneşne tudıra ide. Törkiyä dä oxşaş mönäsäbätne “PYD” belän bulğan bäyläneşläre cähätennän Amerika Quşma Ştatları belän yäşäde. Ayıruça Törkiyä Süriyä krizisınıñ başınnan birle berlektäşe tarafınnan citärle däräcädä yaqlanmawın uylıy.

Här ike ilneñ näq menä şuşı Süriyä qısalarındağı üzgä täcribäläre qabat yaqınayu öçen urtaq nigezneñ barlıqqa kilüenä säbäp buldı.

Fäqät İran cähätennän qaralğan çaqta, Törkiyägä yaqınayuınıñ êçke säbäpläre buluın da äytep uzarğa kiräk. İranğa qarata xalıqara sanktsiyälärneñ ğämäldän çığarıluına qaramastan monıñ uñay yoğıntıları älegä İran xalqında çağılış tapmağan. Bu küp waqıt alaçaq. Ênergiya bäyäläreneñ tübän buluı bu awır yoğıntınıñ qısqa waqıtta betmäyäçägen kürsätä. Monıñ öçen dä İran iqtisadi üseşne äydäp baruçı säyäsät alıp barırğa teli. Şuşı säyäsättä dä töbäk illäre belän ike yaqlı bäylelekkä nigezlängän iqtisadi xezmättäşlek mömkinlege êzlänä.

Şuşı cähättän İrannıñ Törkiyä häm Paqıstan belän bulğan mönäsäbätläre xosusıy ähämiyätkä iyä. Süriyä häm Ğiraq bu cähättän İran öçen yaxşı ber variant tügel. Äsäd rejimı qala alsa da xätta İran cähätennän iqtisadi ixtiyacların qänäğätländeräçäk wazğiyättä tügel. Süriyägä qarağanda tağın da yaxşıraq wazğiyättä bulsa da xätta şaqtıy säyäsi häm iqtisadi problemağa duçar bulğan Ğiraq ta säwdä häm iqtisad yağınnan regional’ xezmättäşlek qısalarında köçle alternativa bulıp tormıy. Ayıruça “DEAŞ” yanawı êlekkegä qarağanda kimegän bulsa da Ğiraq yaña säyäsi problemalar aldında tora häm böten bolarnı qısqa waqıtta xäl itä aluı bik zäğif ber ixtimal.

İzrail häm ğäräp illäre belän dä mönäsäbätläre bozıq bulğan İrannıñ häm töbäk totrıqlılığı häm dä iqtisad wä säwdä xezmättäşlege cähätennän Törkiyä belän mönäsäbätlärne üsterüe çınlıqçı ber saylap alu. Könbatış şirkätläre İran belän mönäsäbätlärne üsterergä teläwlärenä qaramastan Amerika Quşma Ştatlarınıñ reaktsiyäsen dä çigergä telämi. Şuña kürä mönäsäbätlärne häm êş barışın äkren alıp baruı mäğlüm. Bu cähättän dä Törkiyä İran öçen ähämiyäten hiç yuğaltmıy.

Premyer-ministr Äxmät Dawıtoğlunıñ soñğı İran säfäre dä kürsätkäne kebek, Törkiyä xökümäte Tährannı töbäktäge tigezlekneñ häm totrıqlılıqnıñ faktorı bularaq kürä. Törkiyäneñ Soğud Ğäräpstanı belän mönäsäbätlären qamilläştergän çorda İrannı tulısınça çitläştermäwe - Ruhani citäkçelegenä yaña säxifä açu öçen dä zur mömkinlek bulıp tora.

Törkiyä belän mönäsäbätlärne üsterergä teläwe – İrannıñ êçke säyäsäte cähätennän Ruhaniğa qayber awırlıqlar kiterep çığaru ixtimalı härwaqıt bar. Fäqät zarar-tabış analizı yağınnan Törkiyä belän yaxşı mönäsäbätlär urnaştıru här il öçen bulğanı kebek İran öçen dä zur qazanış bulıp tora.