Törkiyä belän Soğud Ğäräbstanınıñ yaqınayuı

Soğud Ğäräbstanı patşası Sälman bin Abdülaziz Törkiyä İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ qunağı bularaq Törkiyägä säfär qıldı. Ayıruça İslam xezmättäşlek oyışması konferentsiyäsendä qatnaştı. Törkiyä patşa Sälmannıñ säfärenä xosusıy ähämiyät birde. Patşa Sälmanğa Törkiyä İlbaşı iñ zur däwlät ordenın tapşırdı.

Patşa Sälmannıñ wazıyfasına başlağan könnän birle Törkiyä- Soğud Ğäräbstanı mönäsäbätlärendä yaz hawası küzätelä. Nigezdä 2013nçe yılnıñ iyül' ayında Misırda ilneñ berençe märtäbä saylanğan Däwlät başlığı Möxämmäd Mursigä yasalğan tüntäreleş Törkiyä häm Soğud Ğäräbstanı mönäsäbätlärenä tiskäre yoğıntı yasağan ide. Törkiyä xalıq iradäseneñ yanında urın alğan bulsa, Soğud citäkçelege tüntäreleşne yaqlap çıqtı.

Bügen isä ike il dönyağa regional strategik urtaq-partnyor, xätta berlektäş buluları yullamasın citkerä.

Bügenge köndä ike il mönäsäbätlären tarixtağı iñ yuğarı däräcäsenä ni öçen citkerde soñ?

Monı barı tik Patşa Sälman faktorı belän genä bäyläp bulmıy. İke ilneñ ber-bersenä turı kilgän mänfäğät abaylawlarına häm şuşı mänfäğätlärne tormışqa aşıru öçen alıp barğan säyäsätlärenä qararğa kiräk.

Bar närsädän êlek här ike il ğädättä Könbatış zur köçläreneñ töbäktä alıp barğan säyäsätlärennän tınıçsız. Bügen Soğud Ğäräbstanı häm Törkiyäneñ Süriyä, Ğiraq häm Yämändäge barışlarğa qaraşı zur külämdä turı kilä.

Monnan tış İrannıñ töbäktä zaruriyättän tağın da kübräk yoğıntı mäydanına ireşüenä häm monıñ tigezlänelüe zarurlığına ışanıla. İran belän atom-töş tikşerenüläre ölkäsendä kileşügä ireşelüe waqiğası – Könbatışnıñ iqtisadi mänfäğätläre öçen töbäk tigezlekläre-balansları iğtibarsız qaldırıluı bularaq kürenä.

Başqa ber mäs'älä – “Äl Qaidä” häm “DEAŞ” kebek transnatsional' qırıslıq oyışmalarına sıltaw yasalıp, töbäkneñ daimi bularaq çittän qatışularğa açıq wazğiyättä totıluı – Törkiyä belän Soğud Ğäräbstanın tınıçsız itä. Här ike il dä şuşı oyışmalarğa qarşı köräştä turıdan-turı töbäk däwlätläreneñ yäki İslam illäreneñ turıdan-turı initsiativanı üz östenä aluı êzlänülären alıp bara.

Soğud Ğäräbstanınıñ İranğa qarata borçıluğa iyä buluı 1979nçı yılda başlıy. 1979nçı yıldağı İran inqilabınnan soñğı geopolitik köndäşlek ike il arasında regional' salqın suğışnıñ başlawına säbäp bulğan ide. 1979nçı yılda İranda tözelgän rejim – töbäktäge köç tigezlegen soraw astına aldı häm regional' status-kvoğa ideologik yaqtan üz köçen kürsätte. Bu wazğiyät regional' statusına üz köçen kürsätkän Soğud citäkçelege belän bergä Farsı qultığı illären häm Ğiraqnı yaña yanaw abaylawına êtärde.

Bu räweşle Farsı qultığı illäre sigez yıl däwam itkän İran-Ğiraq suğışında Saddam Xösäyen rejimın här yaqtan yaqladılar.

2003nçe yılda Saddam Xösäyen citäkçelegenä qarşı ütkärelgän Amerika Quşma Ştatlarınıñ äydäp baruçanlığındağı xärbi qatışu – ikençe borılış-üzgäreş noqtası buldı. Qatışudan soñ Ğiraqtağı rejim almaşıluı Soğud Ğäräbstanında regional' köç tigezlegeneñ İran faydasına üzgärüe abaylawın tudırdı. Ğiraqta saylaw belän 'eş başına kilgän şiği partiyalardan torğan xökümätlär İran belän bik yaqın mönäsäbätlär urnaştırdı. Bu da barlıqqa kilgän abaylawnı tağın da nığıttı.

Ğäräp yazı waqiğalarınıñ töbäkkä yasağan tä'sire dä İran häm Soğud Ğäräbstanı arasındağı säyäsi köç köräşeneñ artuın barlıqqa kiterde. Bu çorda Baxreyndağı wazğiyätne Soğud citäkçelege ilgä qarata İran qatışuı bularaq kürde häm ber ük waqıtta Yämän häm Süriyädäge täräqqiyätlärgä dä regional' köç tigezlege häm köräşe cähätennän qaradı.

İran belän atom-töş kileşüennän soñ İranğa qarata borçılular tağın da arttı. Ğiraqta “DEAŞ” sıltawı belän Bağdat xökümäteneñ häm İran häm dä Amerika Quşma Ştatları belän bergä xäräkät itüe - İran häm Amerika Quşma Ştatları arasında xezmättäşlek bularaq bäyälänelde. 2012nçe yıl başında “Äsäd kitärgä tiyeş” dip äytüçe Könbatış illäreneñ ike yılda totışların üzgärüe dä borçılularnı arttırdı. Rusiyäneñ dä Süriyä tigezlämäsendä İran belän bergä Äsäd rejimınıñ yağında toruı inde soñğı tamçı buldı. Äsäd rejimınıñ daimilege nığıtıla ide. Bu da Soğud Ğäräbstanı cähätennän İrannıñ arta baruçı yoğıntı mäydanınıñ xalıqara arenada raslanuı mäğnäsenä turı kilä ide.

2014nçe yıl urtasında Törkiyä belän Soğud Ğäräbstanınıñ töbäktäge täräqqiyätlärne bäyäläw räweşläre zur külämdä turı kilä başladı. Patşa Sälman êşlärneñ başına kilgännän soñ da mönäsäbätlär tiz qamilläşte. 2015nçe yılnıñ dekabr ayında qul quyılğan strategik xezmättäşlek kileşüe bu cähättän borılış noqtası buldı.

İke il NATOğa oxşaş xärbi ittifaq oyışmasınıñ buldırıluı öçen bergä xäräkät itä. Törkiyä cähätennän 34 möselman ilen üz êçenä alaçaq kereşü – üzeneñ Yaqın Könçığışta strategik köçen arttıru mäğnäsenä turı kilä. Här ike ilneñ Könbatışlılarnıñ töbäktäge totışlarınnan toyğan tınıçsızlıqnıñ bu xezmättäşlekkä katalitik yoğıntısı buldı. Şuşı bäyläneş arqasında monnan alda Süriyä mäs'äläsendä ayırım xäräkät itkän Törkiyä häm Soğud Ğäräbstanı ğadättä urtaq xäräkät itä başladı.

2016nçı yılda ike ilneñ här mäs'älädä diyärlek küp yaqlı mönäsäbätlärneñ tağın da üstereläçägenä qağılışlı köçle işarätläre bar.

Bu mönäsäbät daimi ber êlemtäme? Yaqın Könçığış säyäsäteneñ iñ möhim üzençäleklärennän berse – säyäsi xezmättäşlek kereşüläreneñ ğädättä qısqa ğomerle buluı. Monıñ säbäbe – töbäk illäreneñ sälätsezlege tügel, töbäkneñ 19nçı ğasır başınnan birle daimi tışqı qatışularğa duçar buluı.

Şuşı duçar buluçanlıq arqasında cirle dinamikalar küp oçraqta bastırıldı. Bu da däwlät qorılışları köçsez bulğan däwlät häm rejimnarnıñ päydä buluına yul açtı. Töbäktä aktiv tışqı qatışu çınbarlığı däwam itä. Bu qatışularğa qarşı urtaq sizgerlek däwam itkän sayın institutsionalizatsiyanı kürergä mömkin bulaçaq.