Awraziya kiñlegendä 14

18 nçe martta Üzbäkstan Qırğızstan belän bäxäsle bulğan Calalabad vilayäte Aksı ilçäsendäge çik buyı töbägenä 2 xärbi ,2 yök maşinası häm 40 tan kübräk ğaskär cibärde. Üzbäkstannıñ bu ğamäle Qırğızstan xökümäte häm xalqınıñ qırıs reaktsiyälärenä säbäp buldı. Bişkäktä kiyerenkelekkä säbäp bulğan bu waqiğadan soñ Qırğızstan da töbäkkä şul uq sanda ğaskär häm çılbırlı texnika cibärde. Östäwenä bu waqiğa ilbaşı Almazbäk Atambayevnıñ Qırğızstannıñ Oş häm Calalabad töbäklärenä säfär qılıp Bişkäkkä qaytuınıñ ikençe könenä turı kilde.

Üzbäkstan ber yaqlı bularaq ”Mädäniyat” avtoyulı tamğaxanä qapqasın yaptı, “Duslıq” tamğaxanä qapqasın qullanğan watandaşlarğa häm transport kiçüenä çikläw kertte.Qırğızstan da Färğanä üzänlegendäge Baymak,Kän-Say häm Kadamjay avtoyulı tamğaxanä qapqaların ber yaqlı bularaq Üzbäkstan watandaşlarınıñ kiçüe öçen yabıp iminlek çaraların arttırdı.

Qırğızstan Cömhüriyäte tışqı eşlär ministrlığı mäs'älä belän bäyle Üzbäkstanğa ber-ber artlı ike nota cibärde. Qırğıstan mäs'äläne Kollektiv iminlek kileşüe oyışması belän Awrupa iminlek häm xezmättäşlek oyışmasına da belderde. Üzbäkstan bäxäsle töbäkkä ğaskärne Näwrüz bäyräme uñayınnan iminlek maqsatı belän cibärüen citkerde.

Üzbäkstannıñ ike il arasındağı bäxäsle urın bularaq belengän Çalasartqa ğaskär urnaştıruın provokatsiya bularaq bäyälägän Qırğızstan ilbaşı Almazbäk Atambayev “İllär arasında bäxäsle çik buyı urınnarı probleması köç qullanmıyça çişelsen”dide. Üzbäkstannan yuğarı däräcäle byurokrat yäisä säyäsätçe mäs'älä belän bäyle belderü yasamadı.

İrtängä qadär däwam itkän söyläşülärdän soñ 26 nçı martta problema xäl itelde. Rusiyäneñ töbäkkä miras itep qaldırğan küp sandağı problemalarınnan berse bulğan çik buyı probleması 25 yıldır Qırğızstan belän Üzbäkstan arasında berniçek tä çişelä almıy.

Üzbäkstan belän Qırğızstan arasında tuplam 1380 çaqrım urtaq çik buyı bar.İke il arasında çik bilgeläw eşçänlekläre yıllar elek başlanğan bulsa da yaqlar arasında 300 çaqrımlıq öleştä haman da kileşü tä'min itelä almıy. Älege çik buyında 58 bäxäsle urın bar. Üzbäkstan çik buyların 1924 nçe yılğı dokumentqa kürä bilgelänüen taläp itkändä Qırğızstan çik buyların 1955 nçe yılğı dokumentlar qısasında çişelüen teli. İke il arasında anklav probleması da bar. Üzbäkstannıñ Qırğızstanda Soh häm Şahimarda,Qırğızstannıñ Üzbäkstan çige eçendä Barak isemle cir kisäge urın ala.

1996 nçı yılnıñ 24 nçe dekabrendä Qırğızstan belän Üzbäkstan arasında Mäñgelek duslıq kileşüe imzalandı. İke il mönäsäbätläre mäñgelek duslıq qısasında kamilläşsä dä çik buyı probleması kebek mäs'älälär könnän kön tağın da kübräk problemalar kiterep çığara.

İke il arasında çik buyı problemaların çişü yünäleşendä 2015 nçe yılda 5 tapqır komissiya cıyılışı uzdı. Çik buyındağı ğaskärlärneñ ber-besenä ut açuı ,bäxäsle töbäklärdä qarşı yaq watandaşların totqarlaw yäisa çik buyı qağidälaren bozu kebek problemalar da bik yış küzätelä. Komissiya cıyılışların sistemalı räweştä uzdıru bälki dä bu waqiğalarğa bäyleder.

Mäs'äläneñ asılı - problemanı çişü öçen säyasi iradäneñ bulmawı häm ike ilneñ başqa problemalarğa çik buyı mäs'äläsen sıltaw itep kürsätüe. Gidroelektr stantsiyäse tözeleşe, su,gaz kebek problemalar da çik buyı problemasın da çişelä almaslıq xälgä kiterä.

Bolar citmägan kebekl ike il liderlarınıñ ike yaqlı mönäsäbätläre dä yaxşı tügel. Atambayev 2014 nçe yılnıñ avgust ayında matbuğat oçraşuı ütkärep, Üzbäkstannıñ ilenä tabiği gaz birüne tuqtatuın, bu yullar belän Üzbäkstannıñ üzenä tez çükterä almayacağın belderep Kärimovnı ike yıldan son kitüçe itep iğlan itkän ide. Uzğan yıl may ayında Bäysez däwlätlär berlege liderlarınıñ Mäskäwdä uzğan cıyılışında ike lider arasında “ädäpsez”bäxäse küzätelde. Yuğisä 1999nçı yıldağı Batken, 2005 nçe yıldağı Andican,2009 nçı yıldağı Bekabad waqiğaları ike ilneñ tığız xezmättäşlek başqaruı kiräklegen isbatlağan ide. Bıyıl Atambayev Taşkentqa, Kärimov Bişkäkkä xalıqara yuğarı däräcäle oçraşu öçen kiläçäk. Çiktäş häm tuğandaş il liderları bu krizisnı forsatqa äwerelderü iradäsenä iyäme soñ? Monı kiläçäk kürsäter.