Ğosmanlı atnalığı

Ğosmanlı İmperatorlığın iskä alu atnalığı başlandı. Ğosmanlı imperatorlığı 3 qitğağa cäyelgän cirläre belän ğasırlar buyı dönyada tärtip yasadı. Kiñ cirlärgä iyä, küp dinle, millätle imperatorlık qoru bik awır. Bu imperatorlık belän 700 yıl buyı citäkläw tağın da qıyın.

Ğosmanlı däwläten qorğan Uğızlarnıñ Kayı näselennän bulğan töreklär mongol basımı häm cäyelüe näticäsendä Urta Aziyadän Anadoluğa küçep kitä. Konyadan Anadolu belän citäklägän häm mongol ağımnarı näticäsendä qaqşağan Anadolu Sälcuqlı däwläte alarnı Söğüt yanına urnaştıra. Söğüt häm tirä-yağına urnaşqan kayılar 400 çatırdan toruçı küçmä xalıq bula. Vizantiya däwläte cirläre belän çik bulğan Söğütkä urnaşqan kayılar Ärtuğrul Ğazıy liderlığında töbäktä yäşi başlıy. Monda Vizantiya bilekläre belän bäreleş qotılğısız bula. Bu bäreleşlärdä köçen yuğaltqan Vizantiya bilekläre cirlären dä yuğalta. Şul räweşle kayılar cirlären kiñäytä başlıy. Anadoluda yaña cirlärne yawlaw häm törkiläşterü barı tik xärbi yawlap alular belän genä mömkin bulmıy. Şul uq waqıtta Horasanda Xuca Äxmät Yäsäwi tarafınnan uqıtılğan häm Anadoluğa cibärelgän uquçılar monda İslam törek fälsäfäseneñ iñ güzäl ürnägen kürsätä başlıylar. Bu çorda Mäwlananıñ, Yunıs Ämräneñ, Xaci Bäktaşnıñ ruxi liderlığı Anadolunı yaqtırta. Yaña watannıñ törekläşüendä häm möselmanlaşuında Höräsän äränläreneñ häm ber säwdä oyışması bulğan ahilekneñ öleşläre zur bula. Höräsän äränlärennän bulğan Mäwlana häm Xaci Bäktaşnıñ äñgämälärendä qatnaşqan Şäyex Ädäbali Ğosmanlı däwläteneñ fiker miğmarı bula. Yortında bert ön qunğan Ğosman bäy ber töş kürä. Töşen Şäyexkä añlata, Şäyex isä töşne tübändägeçä yurıy: Ğosman Ğazinıñ bäy bulacağın, qızına öylänäçägen häm näselennän şaqtıy padişahnıñ çığaçağnı, sansız cirdä xökem söräçägen äytä. Töş döres yurala, Ğosman ğazi anıñ qızı Malhun xanımğa öylänä, ätisennän soñ isemen birgän bilekne Anadolu Sälcuqlı däwläteneñ tarqaluınnan soñ Anadoluda Bileklär çorında bäysezlegen iğlan itä.

Ğosmanlı däwläte qısqa waqıtta cirlären kiñäytä. Vizantiyağa qarşı qazanılğan xärbi yawlap alular tağın da küp törek qabiläseneñ Ğosmanlı cirlärenä kilüen tä'min itä. 1299nçı yılda qorılğan Ğosmanlı bileğe başta Marmara häm İskeşähär yağında üsä. Ğosman bäy yaqtı dönyadan kitkäç Marmara töbägeneñ iñ zur şähäre bulğan Bursa ulı Orhan bäy tarafınnan yawlap alına. Ätiseneñ wasıyäte buyınça yaña yawlap alınğan Bursadağı kömeş töstäge gömbäz astına cirlänä. Bursa başqala bulğanda bilek köçäyä. Möselman bulmağan äyberlär dä arxitektura häm sänğatlärdä, säwdä häm tormışta urın ala. Alar kertkän öleş belän küp dinle häm küp millätle qorılma nığıy. Möselman bulmawçılarnıñ üz aralarındağı xoquqnıñ tanıluı, mal-mölkät häm can iminlegeneñ däwlät tarafınnan garantiya astına alınuı yawlap alularnı qulaylaştıra. Yaña töbäklär Ğosmanlı ğadäläte häm tärtiben ciñel qabul itä. Orhan bäyneñ ulı Murat I çorında Yanıçar oyışmasınıñ qorıluı häm möselman bulmağan xalıqtan ğaskär cıyu Ğosmanlı däwläten xärbi cähattän tağın da köçle qıla. Şul uq waqıtta Çanakkalä buğazınnan Trakyağa Awrupağa baru, qısqa waqıtta Ädirnäneñ yawlap alınuı häm başqalası buluı ğosmanlılarnıñ Awrupada däwam bulacağın kürsätte.
Ber yaqtan Awrupada yawlawlar däwam itkändä ber yaqtan da Vizantiya İstanbul häm tirä-yağında qısıla. Qısqa waqıtta ber şähär däwlätenä äylängän İstanbulnı Yıldırım Bäyazitneñ qamawın Timurnıñ Anadoluğa zur armiya belän kilüe tuqtata. Änkarada Timur belän oçraşqan Ğosmanlı armiyase ciñelä, padişah äsir töşä. Soñınnan barlıqqa kilgän torğınlıq çorı Çäläbi Mäxmätneñ qabat berlek qoruı belän azağına yaqınlaşa. Çäläbineñ onığı Soltan Mäxmät II İstanbulnı 1453tä qamap, babasının eşen tämamlıy. Yawlawdan soñ Fatix isemen yörtäçäk Soltan Mäxmät yärdämendä Ğosmanlı däwläte İmperatorlıkka äylänä. Ğosmanlı padişahları üzlären Rimnıñ däwamı bularaq kürä häm Tsezar däräcäsen qullana. Başqala İstanbulğa küçä häm 1922dä İmperatorlık tarqalğançığa qadär monda idarä itelä. Yawız Soltan Sälimneñ Misırnı yawlap aluı belän padişahlar İslam xälifäse däräcäsen dä qullana başlıy. Anıñ ulı Qanuni çorında Ğosmanlı däwläte zur köçkä ireşä. Vengriyadä uzğan Mohaç suğışı belän Awrupadağı törek xaqimiyäte köçäyä. Bu suğıştan soñğı 150 yıl buyı bernindi Awrupalı armiyaseneñ Ğosmanlı armiyase belän suğışırğa qıyulığı citmi. 3 qitğağa cäyelgän İmperatorlık bu zur geografiya belän ğadel räweştä citäkli ala. Ğosmanlılarğa kürä ber ilne qoral belän alıp bula, läkin ğadellek belän citäkläw zarur.

Däwlätneñ qorılışı häm köçäyüe etabında texnologik alğarışlarnı tiz räweştä ğamälgä kertkän Ğosmanlı İmperatorlığı basmaxanä häm sänägät çorı kebek möhim alğarışlarnı citärle däräcädä küzätä almıy. İgençelek imperatorlıklarınıñ sänägät imperatorlıklarına äwerelü barışı çınğa aşmağaç ğosmanlılar köç häm cir yuğalta başlıy. Frantsuz ixtilale näticäsendä millätçe fikerlärneñ cäyelüe belän küp millätle häm küp dinle imperatorlıklarda bulğanı kebek ayırımlıqlar başlana. Grek baş kütärüennän soñ Rusiyä häm Awstriya belän suğışlar çığa. Här suğıştağı ciñelülär häm cir yuğaltular 19nçı ğasır azağında Awrupalı däwlätlärneñ Ğosmanlı İmperatorlığın Awıru keşe dip atawı häm cirläreneñ bülenüe fikeren barlıqqa kiterä. Bu fiker liderları häm Ğosmanlı İmperatorlığına bäyle xristiyan cämğiyätlären üz ximayası astına alırğa telägän Rusiyägä qarşı Angliya häm Frantsiya yärdämendä bu wazğiyät ber waqıt idarä itelä. Läkin Berençe bötendönya suğışında ciñelgän Germaniya saflarında urın aluı İmperatorlıknı beterä. İstanbulnıñ da yawlap alınuı töreklärne yaña bäysezlek suğışına etärä. Quyılğan köräşlärdän soñ Ğosmanlıdan Törkiyä Cömhüriyäte barlıqqa kilä.

Ğosmanlı İmperatorlığı 622 yıl yäşi. Awrupa, Qavqaz, Yaqın Könçığış, Balkan, Tönyaq Afrika tarixı Ğosmanlı tarixına küz salmıyça añlaşılmas. Könbatıştağı kebek tabiği häm keşe çığanaqları qullanılğan kolonializm añlayışı Ğosmanlı tarafınnan ber dä qullanılmıy. Möselman bulmağan cämğiyätlär häm millätlärgä mäcbüri räweştä din almaştıru basımı Ğosmanlı İmperatorlığında ber dä küzätelmi. Dönya tarixınıñ ayırılmas öleşe bulğan beraz törek, körd, ğaräp, bosniyale, alban, ärmän, grek, serb, xorvat, bolgar, xätta italyan häm vengr bulğan Ğosmanlı İmperatorlığın xörmät belän iskä alabız.