Tarixta ez qaldırğan törkilär 19

Tulı iseme Möxämmäd bin Söläyman bulğan böyek şağirneñ tuğan köne tögäl genä bilgele bulmasa da 1480 nçe yıllarda bügenge Ğiraq çik buyında urnaşqan Kerbelada dönyağa kilgän dip isäpänä. Uğız törkiläreneñ Bayat qawemennän bulğan Fözuli berençe belemnärne ätisennän , annan soñ Räxmätullah isemle uqıtuçısınnan ala. Ul çordağı töp belemnärne bik yaxşı öyrängän , tuğan tele törki telne barlıq neçkälekläre belän belgän, ğaräp häm farsı tellären dä şiğır cıyıntığı yaza alırlıq däräcädä üzläştergän Fözuli bik yäşli şiğır yaza başlıy. Üzennän elek yäşägän şağirlärneñ äsärlären küp tapqırlar uqıp , qaywaqıt alardan ilham alıp yazğan şiğırläre qısqa waqıt eçendä çiklärne uzıp, könçığış cämğiyätläre arasında kiñ tarala, küp kenä şağirğä ilham çığanağı bula.

Fözulinıñ tormışı fäqirlek häm awırlıqlar belän uza. Bu isä anıñ şiğırlärendä dä çağılış taba. Ul –törki ädäbiyattağı lirik yäisä mäxäbbät şiğıreneñ iñ zur wäkile. Bik tanılğan buluına qaramastan anıñ tormış yulı turında mäğlümat bik az. Şunı äytergä kiräk, Fözulinı sarayda bik yaratsalar da , alarnıñ ximayäsen qazana almıy. Böyek ğalim Fuat Köprülü bu wäzğiyätne anıñ ğosmanlılardan ayırmalı bularaq şiği mäzhäbenä qarawı belän bäyläp añlata. Fözuligä safävilär dä citärlek däräcädä yaqlaw häm xörmät kürsätmägän . Bagdatnı Ğosmanlı däwläte üz qulına alğannan soñ da kötelgän iğtibarnı kürmägän Fözuli , bu wäzğiyätne üz şiğırlärendä çağıldurudan da tartınmıy. Fözuli añlatqança, üzenä kön kürü öçen birelgän az külämle aqça da tülänmi, şuña kürä Fözuli Qanuni Soltan Söläymanğa xat yaza. Häm bu räweşle törki ädäbiyatnıñ iñ matur xat ürnäklärennän berse bulğan “Şiqayätnamä” isemle äsär icat itelä. Tikşerenülär kürsatkänçä, Fözuli ayıruça şahzadä Bayezid belän ozaq waqıt xat alışa ,yazışular beraz tuqtalıp torğannan soñ qabat däwam itä.

Fözuli- sufi şağir. Şiğırläreneñ töp temasın mäxäbbät häm qawışu xäsräte täşkil itä. Mäxäbbät ğazälläre anıñ ğomum törki ädäbiyatnıñ iñ böyek ğazäl şağire bularaq tanıluına säbäp bula. Törki, farsı, ğaräp tellärendä dä şiğır divannarı bulğan Fözuli, şul uq waqıtta könçığışnıñ Şekspirı bularaq dan –şöhrät qazana.

Fözuli ğaräp xikäyäse bulğan häm elegräk ğaräp häm farsı tellärendä yazılğan “Läylä belän Mäcnun” xikäyäsen asılınnan tağın da matur häm xis-toyğılı itep törki teldä yaza. Fözulinıñ “Läylä belän Mäcnun” äsäre törki ädäbiyatnıñ iñ möhim lirik şedevrlarınnan berse bulıp isäplänä. Şağir äsärneñ berençe büleklärendä mäxäbbätneñ qayğı-xäsräten , ğaşiqlarnıñ ber-bersenä qawışu teläklären, mäxäbbät xaqına köräş häm köçle teläklärne citkerä.

Fözulinıñ tele - urtaq uğız törki tele. Ämma läkin azärbaycan telenä yaqınlığı häm oxşaşlığı arqasında azärbaycan tele bularaq ta belenä. Şuña kürä häm Törikyä ädäbiyatı, häm Azärbaycan adäbiyatı tarixında Fözuli ayırım urın alıp tora.

Şağir başta bik yaxşı mäğnägä iyä bulğan berniçä psevdonim saylağannan soñ bu psevdonimnarnı başqa şağirlär dä qullanuın yäisä qullana alaçağı turında uylap “Fözuli” psevdonimın saylıy.”Küp, artıq häm kiräksez “mäğnäsenä turı kilüçe Fözuli süzen başqalar qullanmawın Fözuli üz divanında tübändägeçä añlata:”Şiğır yazarğa kereşkandä ber psevdonim saylaw turında ozaq uylandım. Üzem saylağan psevdonimnı berazdan başqası qullana başlağaç , yaña psevdonim saylıy idem. Minnän elek yäşäp icat itkän şağirlärneñ ğibarälär öçen tügel, psevdonimnar öçen yarışuın añladım.Butalçıqlıqtan qotılu öçen Fözuli psevdonimın sayladım”.

Fözulinıñ törki teldä yazılğan divanı, yäğni şiğırlär cıyıntığı –anıñ şağirlek säläten çağıldıruçı iñ möhim äsäre. Älege cıyıntıqta urın alğan mäxäbbät ğazälläre törki ädäbiyatnıñ iñ mäşhür lirik şiğır ürnäklären täşkil itä. Şağirne uñışlı häm daimi qılğan üzençälek- anıñ bu şiğırlärendäge lirizmnı kimçeleksez añlatu räweşe belän bizäwe. Divannıñ başqa ber üzençälege –äsärneñ kereş süze. Bu bülektä şağir çın şağir iyä bulırğa tiyeşle sıyfatlar, şiğır stile, belem häm şiğır mönäsäbäte , şağir tabiğateneñ şiğırdä çağılışı , şiğır sänğäteneñ ritorik häm xis-toyğılı bäyläneşe, şiğırneñ originallege, ul çordağı şiğır añlayışı häm üzenä psevdonim saylaw xikäyäsen uquçıları belän urtaqlaşa.

Tulı iseme Möxämmäd bin Söläyman bulğan böyek şağirneñ tuğan köne tögäl genä bilgele bulmasa da 1480 nçe yıllarda bügenge Ğiraq çik buyında urnaşqan Kerbelada dönyağa kilgän dip isäpänä. Uğız törkiläreneñ Bayat qawemennän bulğan Fözuli berençe belemnärne ätisennän , annan soñ Räxmätullah isemle uqıtuçısınnan ala. Ul çordağı töp belemnärne bik yaxşı öyrängän , tuğan tele törki telne barlıq neçkälekläre belän belgän, ğaräp häm farsı tellären dä şiğır cıyıntığı yaza alırlıq däräcädä üzläştergän Fözuli bik yäşli şiğır yaza başlıy. Üzennän elek yäşägän şağirlärneñ äsärlären küp tapqırlar uqıp , qaywaqıt alardan ilham alıp yazğan şiğırläre qısqa waqıt eçendä çiklärne uzıp, könçığış cämğiyätläre arasında kiñ tarala, küp kenä şağirğä ilham çığanağı bula.

Fözulinıñ tormışı fäqirlek häm awırlıqlar belän uza. Bu isä anıñ şiğırlärendä dä çağılış taba. Ul –törki ädäbiyattağı lirik yäisä mäxäbbät şiğıreneñ iñ zur wäkile. Bik tanılğan buluına qaramastan anıñ tormış yulı turında mäğlümat bik az. Şunı äytergä kiräk, Fözulinı sarayda bik yaratsalar da , alarnıñ ximayäsen qazana almıy. Böyek ğalim Fuat Köprülü bu wäzğiyätne anıñ ğosmanlılardan ayırmalı bularaq şiği mäzhäbenä qarawı belän bäyläp añlata. Fözuligä safävilär dä citärlek däräcädä yaqlaw häm xörmät kürsätmägän . Bagdatnı Ğosmanlı däwläte üz qulına alğannan soñ da kötelgän iğtibarnı kürmägän Fözuli , bu wäzğiyätne üz şiğırlärendä çağıldurudan da tartınmıy. Fözuli añlatqança, üzenä kön kürü öçen birelgän az külämle aqça da tülänmi, şuña kürä Fözuli Qanuni Soltan Söläymanğa xat yaza. Häm bu räweşle törki ädäbiyatnıñ iñ matur xat ürnäklärennän berse bulğan “Şiqayätnamä” isemle äsär icat itelä. Tikşerenülär kürsatkänçä, Fözuli ayıruça şahzadä Bayezid belän ozaq waqıt xat alışa ,yazışular beraz tuqtalıp torğannan soñ qabat däwam itä.

Fözuli- sufi şağir. Şiğırläreneñ töp temasın mäxäbbät häm qawışu xäsräte täşkil itä. Mäxäbbät ğazälläre anıñ ğomum törki ädäbiyatnıñ iñ böyek ğazäl şağire bularaq tanıluına säbäp bula. Törki, farsı, ğaräp tellärendä dä şiğır divannarı bulğan Fözuli, şul uq waqıtta könçığışnıñ Şekspirı bularaq dan –şöhrät qazana.

Fözuli ğaräp xikäyäse bulğan häm elegräk ğaräp häm farsı tellärendä yazılğan “Läylä belän Mäcnun” xikäyäsen asılınnan tağın da matur häm xis-toyğılı itep törki teldä yaza. Fözulinıñ “Läylä belän Mäcnun” äsäre törki ädäbiyatnıñ iñ möhim lirik şedevrlarınnan berse bulıp isäplänä. Şağir äsärneñ berençe büleklärendä mäxäbbätneñ qayğı-xäsräten , ğaşiqlarnıñ ber-bersenä qawışu teläklären, mäxäbbät xaqına köräş häm köçle teläklärne citkerä.

Fözulinıñ tele - urtaq uğız törki tele. Ämma läkin azärbaycan telenä yaqınlığı häm oxşaşlığı arqasında azärbaycan tele bularaq ta belenä. Şuña kürä häm Törikyä ädäbiyatı, häm Azärbaycan adäbiyatı tarixında Fözuli ayırım urın alıp tora.

Şağir başta bik yaxşı mäğnägä iyä bulğan berniçä psevdonim saylağannan soñ bu psevdonimnarnı başqa şağirlär dä qullanuın yäisä qullana alaçağı turında uylap “Fözuli” psevdonimın saylıy.”Küp, artıq häm kiräksez “mäğnäsenä turı kilüçe Fözuli süzen başqalar qullanmawın Fözuli üz divanında tübändägeçä añlata:”Şiğır yazarğa kereşkandä ber psevdonim saylaw turında ozaq uylandım. Üzem saylağan psevdonimnı berazdan başqası qullana başlağaç , yaña psevdonim saylıy idem. Minnän elek yäşäp icat itkän şağirlärneñ ğibarälär öçen tügel, psevdonimnar öçen yarışuın añladım.Butalçıqlıqtan qotılu öçen Fözuli psevdonimın sayladım”.

Fözulinıñ törki teldä yazılğan divanı, yäğni şiğırlär cıyıntığı –anıñ şağirlek säläten çağıldıruçı iñ möhim äsäre. Älege cıyıntıqta urın alğan mäxäbbät ğazälläre törki ädäbiyatnıñ iñ mäşhür lirik şiğır ürnäklären täşkil itä. Şağirne uñışlı häm daimi qılğan üzençälek- anıñ bu şiğırlärendäge lirizmnı kimçeleksez añlatu räweşe belän bizäwe. Divannıñ başqa ber üzençälege –äsärneñ kereş süze. Bu bülektä şağir çın şağir iyä bulırğa tiyeşle sıyfatlar, şiğır stile, belem häm şiğır mönäsäbäte , şağir tabiğateneñ şiğırdä çağılışı , şiğır sänğäteneñ ritorik häm xis-toyğılı bäyläneşe, şiğırneñ originallege, ul çordağı şiğır añlayışı häm üzenä psevdonim saylaw xikäyäsen uquçıları belän urtaqlaşa.