Qıymmätlär yuğala bara 2

Uzğan atnada qıymmätlärneñ cimerelüe, prinśipial’lek, abruy, igeleklelek, ğadellek şikelle küreneşlär onıtıluğa taba baruçı çorğa kerergä toruıbıznı belderep, älege çornı “Qıymmätlärneñ yuğaluı” dip atawnı xup kürdek. Östän-östän genä qarap çığunıñ da nindi êroziyägä tap buluıbıznı kürü öçen citärlek ikänenä inandıq. Qıymmätlär nisbätennän Berläşkän Millätlär oyışması häm Awrupa Berlegendäge tiskäre üzgäreşlärne atadıq.

Tuqtağan cirebezdän däwam itäbez.

AQŞ

Küptän tügel, äle kiçä genä disäk tä yarıy, AQŞ “Amerika xıyalı” (Amerikan dream) dip telgä kergän däwlät ide. “Amerikaça tormış räweşe” böten illärdä diyärlek modada ide. Bügen ictimağıy tikşerenü ütkärelsä, AQŞnu qabul itü, möğayen, barlıq däwlätlärdä tarixındağı iñ tübän noqtasındadır.

Xäzerge waqıtta Latin Amerikasınnan kilgän barı tik 6 meñ sıyınuçı Amerika çigendä aylardır kötep toruda. Törkiyä, Livan, Yordaniyä şikelle illär qaywaqıt ber töndä tağın da kübräkne qabul itkändä, dön’yanıñ berençe nomerlı ile üz çigendä iñ küp mohacirne köttergän däwlät bulıp tora. Ul ğına tügel, dön’yadağı iñ bay däwlät çik buyına Awrupada cimerelgän Berlin divarı şikelle kirtä tözü häm sıyınuçılarğa qarşı armiyäne qullanudan başqa çara taba almıy. Yuqsa bu qadär çığımnı möhacir problemasın çişügä totsalar, bälki, tağın da oçsızğa töşär ide.

Xäzerge AQŞ idaräse qanunlılıqqa hiç qaramıyça, barı tik üz mänfäğaten alğa çığarıp, “başta Amerika”, “AQŞnı qabat böyek it” söylämnäre belän barlıq xalıqara kileşülärdän çığuın belä. Anıñ dön’yaküläm cılınunı çikläwne maqsat itep quyğan Parij klimat kileşüennän, BMOnın mäğarif, fän häm mädäniyät öçen cawaplı YuNESKOdan çığu qararların böten dön’ya borçılıp küzätä.

İlbaşı Trampnıñ soñğı BMO ğomum şurasında äytkän “Bez global’läşü ideologiyäsenä qarşı” cömläse berniçä yıl êlek kenä öçençe dön’ya ile liderı yäisä ideologı tarafınnan söylänergä mömkin ide. AQŞ däwlät başlığınıñ monı äytüe turında xıyallanıp ta bulmıy ide.

Bügen AQŞ häm tulayım Könbatışnıñ xäle demokratiyä, keşe xoquqları, bäysezleklär şikelle qıymmätlärne yaqlağan şikelle kürenep tä, üzläreneñ êşenä yaramağanda, İncildäge ayät’lärne başqaça añlatuçı Könbatış mädäniyäte tarixınnan ayırılmıy.

Qıtay-Rusiyä

Qıtay häm Rusiyä sonğı ğasırnıñ standartlarına turı kilüçe, urtaq dön’yaküläm qıymmätlär yasap çığaruçı däwlätlär arasında tügel. Şuna qaramastan, Qıtay - bik tiz üsüçe il. Bu däwlätlär dön’yaküläm säyäsättä täêsirle, BMO iminlek şurasında veto xoquqına iyä illär.  

İke däwlät tä, citärlek däräcädä açıq cämğıyät’ bulmağanğa kürä, êçke säyäsättäge programmaları xalıqara cämäğat’çelekkä bilgele tügel.

İslam dön’yası

Möselman däwlätlär dä sonğı berniçä yılda dön’yaküläm däräcädä standartlarğa turı kilüçe, urtaq qıymmätlärne işäytüçe illär arasında tügel. Üzlären dön’yawi, monarxiyä, şäriğat’ däwläte yäisä niçek teläsälär, şulay bilgeläsennär, bu däwlätlär demokratik, avtoritar häm totalitar idarä itü ısullarınıñ bersenä turı kilä.  

Ayıruça, Yaqın Könçığışqa qarasaq, idaräçelär qul astındığalılarnıñ rizalığına bötenläy diyärlek moxtac tügel. Xakimiyätkä xalıq yärdämendä tügel, kübesençä, dön’yaküläm aktyerlar arqılı kildelär. Aları da bu wäzğıyät’ne çitensenmiçä belderä ala. Cawaplılığı üzlärenä genä bäyle bulmasa da, qayber Yaqın Könçığış illäre bügen tarixlarındağı bälki dä iñ mesken şartlar êçendä yäşilär. Andağı xalıqlar tormışların saqlap qalu öçen illären taşlap kitärgä tırışa.  

Yaqın Könçığış illäreneñ kübese, qıymmätlär yäisä igelek icat itü tügel, xalıqlarına qarşı xakimiyätlären däwam itü, xökemdarlıqların saqlaw öçen böten köçen quya.   

Yaqtı añnarnıñ betüe: Frankenşteynnan - yasalma aqılğa  

Angliyä yazuçısı Mêri Şellinıñ 1818nçe yılda 19 yäşendä waqıtta yazğan “Frankenşteyn” äsäre barı tik roman ğına tügel. Ul - ğoref-ğadät, din häm başqa tärbiyä çaralarınnan mäxrüm, fiker açıqlığı, dön’yawilıq häm pozitivlıqnıñ nigezendäge raśional’lekkä täslim bulğan aqılnıñ näticäse bularaq ta qarala ala.  

Bügen dä näq’ şundıy yaqtı añnar yasalma aqıl/ keşe yasawda. Bernindi qıymmätlär häm igelekne tanımawçı yaqtı añnıñ Berençe häm İkençe Bötendön’ya suğışında keşelekne häm planetanı nindi hälakätkä taba söyräwenä barıbız şahit. Barlıq qıymmätlärdän arındırılğan, barı tik mexanik köçkä häm üseşkä sizger, biologik keşelärdän küpkä köçle häm alarnı kontrol’ itä aluçı, yasalma intellektlı “keşelek” dön’yanı qaya alıp barıp citkerer?  Keşelekneñ axırın, başqaları tügel, keşelek üze kiteräçäk şikelle kürenä.

Gedonist keşe

Fiker açıqlığı, sekulyarlaşu, êlemtä häm mäğ’lümati texnologiyälärdäge üseş belän bergä tağın da kübräk keşe gedonistlaşa. Barı tik käyef artınnan çabuçılarnın sanı torğan sayın arta. Bu, bigräk tä, yäş’lär arasında küzätelä. Ğailäse, dusları, mäktäbe, tirä-yüne, êş dön’yası, tabiğat’, xaywannar häm başqa canlılar belän barı tik käyef mönäsäbätläre tözegän keşelär arqasında çıqqan faciğalär xäzerdän ük qurqıta. Bernindi qıymmätlärgä iyä bulmağan, barı tik käyef artınnan çabuçı zatqa äylängännän soñ, bu zat, möğayen, keşelek tışındağı can iyäsenä äwereler.

Mona qadär telgä alınğan xäräkätlär belän däwlätlär, oyışmalar şikelle qorılışlarnıñ qıymmätläre yuğaluı xaqında da söylärgä mömkin. Yuğarıda atalğan tiskäre küreneşlär bulsa da, berämleklärneñ mega-şäxeslär, böyek ideologiyälär, xalıqara oyışmalar yäisä däwlätlärneñ qanatı astında tügel, alardan bäysez bularaq, kübesençä ber qıymmät yäisä yuğarı sıyfatqa iyä buluların äytergä mömkin. Äye, oyışmasız berämleklär tağın da kübräk qıymmätkä iyä bulırğa mömkin. Bu nisbättän oyışmasız qorılışlardan tağın da ömetle buluıbız bar. Şuna qaramastan, dön’yağa kübräk oyışmalı qorılışlar şäkel birüen belüebez bezneñ ömetlärebezne yuqqa çığara.

Keşelek ğailäse bularaq barıbız bergä çara kürep “qıymmätlärneñ betüe” proşessın tuqtatırlıq yaña rol’ tapmasaq - bergäläp äzerlägän küñelsez soñğı çik zur tizlek belän yaqınlaşa.  

Kudrät Bülbül

Änkara Yıldırım Bäyazit universitetı säyäsi fännär fakul’tetı dekanı, professor