Belemneñ global' nigezläre

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Aldağı tapşıru tezmӓbezdӓ yaxşı belem alunıň da naçar belemneň dӓ cӓyelüçe buluına, başqa illӓrdӓge belemneň tormışıbızğa tӓêsir itüenӓ, keşelek öçen belemneň töp nigezlӓre buluı zarurlığına tuqtalğan idek. Belemneň berençe nigezlӓre bularaq ğadellek yaqlı belem hӓm keşene uňay küzlektӓn qarawğa êtӓrüçe belem turında citkergӓn idek. Qalğan nigezlӓrne qarap uziq.

Ğomüm ӓxlaq qağidӓlӓren öyrӓtüçe belem

Cӓmğiyӓttӓ yӓşӓwçelӓrneň ӓxlaq qağidӓlӓren ütӓp, yӓşӓwlӓre bu. Tormış prinŝipların ütӓwlӓre. Başqalarnıň urlaw, höcüm itü, naçar möğamӓlӓ kürsӓtü, yalğan söylӓw kebek totışlarnı kürsӓtmӓyӓçӓgen uylaw hӓm ışanu. Bolarğa ışanmasaq, öydӓn dӓ çığa almabız. Uramdağı keşelӓrneň bezgӓ höcüm itӓçӓgennӓň şik toysaq, hӓrkem naçar möğamӓlӓ kürsӓtsӓ, talawğa duçar qalsaq, nӓrŝӓ bulır ide mikӓn? Mondıy tormışta yӓşӓp bulırmı?

Şunıň öçen ğomüm ӓxlaq qağidӓlӓren ütӓwçe şӓxeslӓr citeşterü – belemneň berençe maqsatlarınnan bulırğa tiyeş. Bu ğomüm qağidӓlӓrne bilgelӓw awır tügel. Törle mӓdӓniyӓtlӓrdӓ alar ber ük diyӓrlek.

        Êşlӓrgӓ öyrӓtüçe belem

Xӓzer isӓ belemneň êçtӓlege hӓm ısulına qarağan nigezlӓrenӓ tuqtalırbız. Aldağı öç belem töre ğadellek, uňay qaraş hӓm ӓxlaqqa nigezlӓnüçe belem turınde ide. Bu qimmӓtlӓre bulmağan belemneň nӓticӓlӓre keşelek öçen zur qurqınıçlar tudıra ala. Keşelekne fӓlӓkӓtkӓ êtӓrüçe dönya suğışları, terror höcümnӓre, dӓwamlı kütӓrtelüçe iminlek diwarları, başqaların yӓşӓtügӓ tügel, ӓ yuqqa çığaruğa qarağan hӓrtörle êşçӓnleklӓr belemsez keşelӓrneň tügel yaxşı belem alğan keşelӓr başqara alaçaq nӓrsӓlӓr. Möxӓmmӓd pӓyğambӓrneň “Faydasız ğilemnӓn Allaxı Tӓğalӓgӓ sıyınamın” süze bik qimmӓtle ӓxlaqi totışqa işarӓli. Monda zararlı tügel, ӓ faydasız ğilem turında süz bara.

Qabat nigezlӓrga ӓylӓnep qaytsaq, hӓr kön nӓrsӓder östenӓ êşlӓw üzebez, tirӓ-yağıbız hӓm keşelek öçen iň faydalı tırışlıqlardan berse bulıp tora. Yalqaw hӓm başqalarına faydası bulmawçılar cӓmğiyӓtlӓrne beterӓ. Şunıň öçen belem hӓr hönӓrne izge kürep, hӓr hönӓrne tӓşwik itep, êşçӓnlek başqarunıň qimmӓtle buluın öyrӓtergӓ tiyeş.

Hӓrkemgӓ ber ük tügel, keşelӓrneň potenŝiallarına kürӓ törlӓnderelgӓn, plyuralist belem

Zamança, üzӓk dӓwlӓt belӓn hӓrkemgӓ ber tör bularaq birelüçe belem töre bar dönyağa cӓyelde. Mondıy tör belemne hӓrkemgӓ ireşterü cӓhatennӓn möhim öleş kertte. Şulay uq bu ısul törleleklӓrne beterӓ, keşelӓrgӓ ber tör itep qarıy. Yuğisӓ hӓr keşe törle, hӓrkemneň üz cihanı bar.

Şӓyex Galip niçek matur ӓytkӓn:

Üzeňӓ matur qara, sin cihannıň küz bӓbӓge.

Üzeňne matur kür, ğalӓmneň barlığı sin.

Belem hӓrkemgӓ ber ük nӓrsӓne birü tügel, ӓ hӓr şӓxesneň potenŝialın kürü, bu potenŝialnıň cӓmğiyӓtkӓ fayda kiterügӓ qarağan bulırğa tiyeş.

Tormışqa bӓyle belem

Tradiŝion belem ısulında şӓxeslӓr küpçelek osta-öyrӓnçek mönӓsӓbӓte belӓn êşlӓp, öyrӓnӓ ide. Bügenge köndӓ belem hӓm belem birü oyışmaları professional’ xӓlgӓ kilde. Bu professionallӓşüneň nӓticӓse bularaq belem birü oyışmalarınıň öleşçӓ tormış êçendӓ bulmawın, belemneň bik teorik qaluın kürӓbez. Bu oçraqta Êynşteynnıň “Belem keşe mӓktӓptӓ öyrӓngӓn nӓrsӓlӓrne onıtqaç, qalğan nӓrsӓlӓrder” kebek köçle süzlӓr dӓ bar. Belemneň maqsatı keşene tormışqa ӓzerlӓw ikӓn belem barı tik mӓktӓp partaları artında birelergӓ tiyeş tügel. Belem birü oyışmaları hӓm belemneň üze cӓmğiyӓt, şӓxsi tarmaq, akademiya, byurokratiya kebek keşelӓrneň dӓ belem alğannan soňğı tormışında, êşlӓgӓn oyışmalarında bulırğa tiyeş.

Uylaw yaqlı, tikşerüçe belem

Belem ütkӓngӓ yӓisӓ xӓzergegӓ qarağan tügel, ӓ kilӓçӓkkӓ yünӓlgӓn tırışlıq. Hiçşiksez, xӓzerge hӓm ütkӓn dӓ öyrӓtelӓçӓk. Lӓkin barlıq bolar kilӓçӓkne tağın da yaxşı aňlawğa, tağın da yaňa nӓrsӓlӓr citeşterügӓ qarağan bulırğa tiyeş. Yuq ikӓn, ütkӓndӓ qalır öçen tügel. Uylaw, tikşerüne taşlap, yatlaw hӓm bulğannı qabatlawnı maqsat itüçe belem bezne kilӓçӓkkӓ alıp barmas. Keşelӓr potenŝialların uylap, tikşerep, taba ala. Belem keşeneň üzen tabuına nigez saluı zarur.

İkençe prinŝip bularaq dӓwlӓt oyışmaları barlıqqa kitergӓn dӓwlӓt üzӓkle tügel, ӓ koordinaŝiyalӓp, tikşergӓn cӓmğiyӓt’ hӓm şӓxsi tarmaq üzӓkle belem turında ӓytӓ alabız. Yӓisӓ bu wazğiyӓtne belemneň ısulı bularaq ayırım qarap bula. Moňa başqa tapşıru tezmӓbezdӓ tuqtalırbız.

Hiçşiksez, bu nigezlӓrne arttırıp bula. Qızıqsınuçılar minem “Dönyakülӓm çorda yӓşlӓr” isemle êşçӓnlegemӓ küz sala ala.

Hiçşiksez, yaxşı belem alıp, akademik bularaq bar yaqlap kilü bik möhim. Ӓytep ütelgӓn nigezlӓrdӓn mӓxrüm qalu keşene hӓm cӓmğiyӓtne qaya alıp baraçağınıň garantiyase yuq. Belem alu barışında bu nigezlӓr birelmӓsӓ, belem belӓn frankenşteynnar tua ala. Bügen klasstaşların avtomatlardan atıp üterüçelӓr, aşlarına ağu saluçılar yӓisӓ keşelekne fӓlӓkӓtkӓ söyrӓwçelӓr belemsezlӓr tügel. Alarnıň kübese yaxşı belem alğan, lӓkin monı keşelek öçen qullanmağan prinŝipsız keşelӓr.

Belemdӓ nӓrsӓne öyrӓtüdӓn bӓlki dӓ tağın da möhime – nӓrsӓne ni öçen öyrӓtüder.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı