Kültäpä häm Kültäpä yazmaları

Bügenge köndä keşe balası öçen säwdä mömkinlekläre bik arttı. Monıñ öçen säwdä üzägenä barırğa da kiräk tügel, kesä telefonı yäisä komp’yuterdan da äyberlär alıp bula başladı. Azıq-tölek, daru, kiyem-salım, könküreş äyberlären h.b. qulğa aqça totmıyça da alıp bula xäzerge dön’yada. Çınında êlektron säwdä, kredit kartası, xätta aqça bulmağan çorlarda da säwdä belän şöğıl’längännär. Keşelek tarixı qadär borınğı çönki säwdäneñ ütkäne. Bügengä qadär säwdä nindi yullar aşa uzıp, bezgä qadär kilep citte soñ?

Säwdä keşelärneñ bergä yäşi başlawı belän başlandı disäk yalğışmabız. Awçılıq belän şöğıl’länüdän tuqtağan adäm balası rizıq häm çikle räweştä bulsa da, qalğan ixtıyacların üze qanäğat’länderä başlıy. Läkin mömkinlege çikle bulğannan başqa äyberlärgä dä ixtıyac toya. Äyberlär belän almaşu yulın sınap qarıylar. Başta yaqın tirädägelär, annarı yıraq awıllar belän almaşu başlana. Şul räweşle säwdäneñ nigezläre salına. Annan soñ bu da citmi keşe balasına. Tağın da yıraqlardağı törle ŝivilizaŝiyalär häm andağı törle mal-mölkät, başqa tormış üzenä cälep itä başlıy. Tora bara säwdä yärdämendä aqça ğına êşlämilär, mädäniyätlär arasındağı êlemtä dä başlana ul waqıtta.

Berençe çorda qalay Xäzär diñgezeneñ könçığışınnan Greŝiyağa ireşä, Baltıyq diñgezennän çığarılğan yantar’ yägni gäräbä taşı Könçığış Urta dingezgä kiterelgän. Başta äz çığanaq bulğan toz, ağaç, mex häm qalğan kiräkle mallar ul könge şartlarğa kürä zur yullarnı uza, keşelär kürenmäz êlemtä qora ber-berse belän. Häm b.ê. qadär 4000 yıl êlek Anadolunıñ urtasında dön’yanıñ berençe xalıqara säwdä üzäge qorıla. Ul da bulsa, Kültepe.

Kaysäri yanındağı Kültäpä Anadoluda xettlar tarafınnan qorılğan berençe şähär bula. Anadoluda Bronza çorı şähärlärennän iñ tanılğanı da şul uq waqıtta. Urta Anadolunıñ iñ biyek tawı bulğan Ärciyäs itäklärendä qorıla Kültäpä, ul waqıttağı iseme Kaniş bula. Xettlarnıñ berençe şähäre bulu belän bergä assiriyalelär, Mesopotamiya häm Anadolu arasında qorılğan säwdä çeltäreneñ dä üzäge bula ul. Şaqtıy yul biredä kiseşkän öçen strategik urınnı da alıp torğan bula.

Assiriyalelärne Anadolu belän säwdä başqarırğa êtärgän köç barı tik bu strategik wazğıyät’ yäisä yul çeltärläre genä buldımı soñ? Äytep ütelgännär bik möhim läkin säwdäneñ çınğa aşa aluı öçen berençe çiratta berärnärsägä dä bulsa ixtıyac toyarğa kiräk. Ul waqıtta Anadoluda iñ küp baqır bulğan. Ozaq yıllar buyı küp qullanıla ul fäqat bik çıdam bulmıy. Baqırğa 10% tiräse qalay quşılğanda isä bronza barlıqqa kilä. Çıdamlığı arqasında barlıq patşalar bronzadan yasalğan qorallarğa iyä bulırğa teli ul çorda. Baqırğa bay buluına qaramastan Anadoluda qalay bulmıy. Bu mäs’älädä isä assiriyalelär yärdämgä kilä.

Anadolunıñ qalayğa ixtıyacı bula, assiriyalelärneñ isä Anadoludağı qalğan êşkärtelmägän matdälärgä. Şulay itep kärwannar belän qalay, közge, tuqıma häm h.b. Tigr häm Färat yılğaları aşa Kanişka, Anadoluda yasaluçı altın, kömeş, baqır häm zatlı taşlarnı da Asurğa kiterä başlıy asurlı säwdägärlär. Anadolunıñ baylığınnan faydalanu öçen säwdä koloniyaları dip ataluçı üzäklär qora asurlılar. Bu böyek säwdä urınnarına “Karum” iseme birelä häm Kültepe ozaqlamıy karumnar üzägenä äylänä. Köçle säwdä çeltäre yärdämendä Kanişka kiterelgän mal-mölkät annarı Anadoluğa taratıla, şul räweşle dön’yanıñ berençe oyışqan säwdä üzäge Kültäpä-Kanişta qorıla. Annan soñğı çorlarda da ähämiyäten däwam itterä, Yefäk yulınıñ töp tuqtalışlarınnan bersenä äylänä Kültäpä häm bu üzençälege yözlärçä yıl buyı däwam itä.

Kültäpä tügäräk räweştäge Kaniş häm Tübän şähär dip ataluçı ike öleştän tora. Kanişta saraylar, Tübän şähärdä isä karumnar urın ala. Kanişta citäkçelek binaları, dini qorılmalar, öylär, säwdäxanälär häm atel’yelarnıñ qaldıqları bar. Kültepe bik üskän taw sänägäte häm tekstil’ üzäge bulğanı öçen atel’yelarda ber ük waqıtta citeşterü häm satışnıñ başqarıluı belenä.

Qazılmalarda tabılğan saraylarnıñ barı tik patşalarnıñ ğına yäşäwe öçen tözelmäwen äytä belgeçlär. Säwdä maqsatı belän kiterelgän mallarnıñ saraylarda depolanuı häm salım êşläreneñ biredä başqarıluına qarağan şaqtıy dälil bar. Säwdägärlärneñ öylärendä isä keçkenä arxiv bülmäläre häm satılaçaq mal-mölkät quyılğan depolar urın alğan. Kültepedä säwdä belän şöğıl’länergä teläwçelär küläme bilgelängän bäyä tüli, tamğaxanäsez häm röxsäte bulmağan mallarnı satmıy, kontrabanda yulına kermi häm salımın tüläp bara. Meñnärçä yıl êlekkegä qarawçı mondıy mäğlümatnıñ niçek saqlanıp qaluın belergä teläwçelär bardır möğaen. Kültepeneñ ähämiyäte bu mäs’älädä yäşeren.

Kültäpädä Kapadokiya yazmaları bularaq ta belenüçe Anadoludağı berençe yazmalar tabıla. Alar ul waqıttağı soŝiomädäniyät häm iqtisad xaqında mäğlümat birüläre cähatennän bik möhim. Çönki xettlardan aldağı Anadolu tarixın yaqtırtalar. Şunıñ öçen YUNESKOnıñ Dön’ya Xätere isemlegendä urın alalar.

Qızıl balçıqtan yasalğan taqtalarğa Assiriya çöyyazuı belän yazılğan 23.500 taqta tabıldı häm alarnıñ barı tik dürttän ber öleşen uqıp bulğan. Kvadrat yäisä dürtpoçmaq räweşendäge taqtalarnıñ 2-3 santimetrlık bulğanı da bar, 10 yäisä 20 santimetrlık bulğanı da. Alarda säyäsi kileşülärdän alıp xalıqnıñ citäkçelär belän bulğan mönäsäbätenä qadär, isäp-xisaplardan alıp mäxkämä yazmalarına, şäxsi xatlardan alıp wasıyätnamälärgä qadär şaqtıy êçtälekne kürep bula. Kültepe yazmalarınıñ iğtibarnı cälep itüçe ikençe üzençälege dä mäxkämä qararı, kileşülär kebek räsmi dokumentlarnıñ konvert êçendä buluı. Käğaz älegä uylap tabılmağan waqıtta konvertnı niçek yasağannar soñ? Hiçşiksez qızıl balçıq qullanıp. Yazularnıñ öste qızıl balçıq belän sılanıp, kipterelä häm yazularnı uqıp bulmıy. Meñnärçä yıl êlek yazularnı yäşeren totarğa tırışu bik qızıqlı.

Kültepe yazmaları bezgä tağın ber möhim mäs’älädä mäğlümat birä; 4000 yıl êlek soŝial’ tormışta xatın-qız häm ir-atnıñ tiñ buluın äytä. Ul waqıtta Anadolu xatın-qızlarınıñ citäkçelektä häm iqtisadi tormışta ähämiyätle rol’ uynawın kürsätä.

Bälki aqça êşläw, bälki dä yaña urınnar kürep, yaña keşelär, yaña mädäniyätlärne tanu maqsatı belän başlandı bu macara. Yözlärçä çaqrımlıq yul çeltärendä, meñnärçä kilogramlık yök belän yulğa çığuçılar Anadoluda xalıqara säwdäneñ nigezen saldı. “Süz oçar, yazu qalır” cömläsen meñnärçä yıl êlek döreslekkä turı kiterdelär. Anadolunıñ ul waqıttağı awazın bezgä işetterdelär, ul könnärdän bezgä sälam cibärdelär.

Anadolunıñ xalıqara säwdä qağıydäläre ütälgän berençe sistemalı häm dön’yanıñ täwge oyışqan säwdä üzäge bulğan Kültepe-Kanişne, Kültepe yazmaların añlattıq sezgä.

Avtor: Näslihan Däğirmäncioğlu