Antik Sardes qalası: berençe täñkälär häm täwge bank

Bügen banklarda bik küp êşlärne başqaru mömkin häm tormışıbızda alarnıñ urını, bez uylağannan da, zurraq. Bügen genä tügel, barlıqqa kilügä ük keşelär yış möräcäğat’ itä torğan urın ul - banklar. Tarixta berençe bankaçılıq xezmätläreneñ borınğı Şumer häm Vavilonda uq başlanuı farazlana. Ul waqıtta banklarnıñ fermerlarğa orlıq häm cir êşkärtü qoralları alu öçen kredit birüe turında mäğ’lümatlar bar. Vavilon xökemdarı Xammurabinıñ tanılğan qanunnarında burıçnıñ ni räweşle tülänäçäge belän bäyle maddälär urın ala.   

Ul çorda aqça bulmaw säbäple, burıçlar, tüläwlär törle mallar belän birelä, älbättä. Anadolunıñ könbatışında xökem sörgän Lidiya patşalığında tarixtağı berençe timer aqça barlıqqa kilep, ğamälgä kergänçe şulay däwam itä. Bu ähämiyätle tabış säwdäneñ üsüen häm iq’tisadnıñ alğa kitüen täêmin itä. Berençe täñkä basılğannan soñ bu cirlärdä bälki dä dön’yadağı täwge bank barlıqqa kilä. Ul Lidiya patşalığınıñ başqalası Sardesta bula. Lidiyalılar aqça uylap tapqannan soñ qıymmätle metaldan yasalğan täñkälärne saqlaw häm yäşerü tiz arada ähämiyätle mäs’älägä äwerelä. İñ ışanıçlı saqlaw ısulı ul waqıtta – balçıqtan yasalğan çülmäkkä quyıp cir astına kümü bula. Älege ısul xäzerge waqıtta xäzinä awçılarınıñ näfesen qotırta häm qayçaq arxeologik açışlarğa kiterä, qaywaqıt isä tarixi yädkärlärgä zur zıyan sala.

Cir astına kümü tışında aqçanı saqlawnıñ tağın ber ısulı - ğıybadätxanälärdä yäşerü. Borınğı keşelär monıñ iñ ışanıçlı buluına ışana, çönki aqçalar täñreneñ sağı astında dip uylıylar. Monıñ öçen din ähellärenä bilgele külämdä komissiyä tülänä.    

Basılğan waqıtı açıqlanğan berençe täñkälär Êfes Artemis ğıybadätxanäseneñ nigezendä tabılsa da, borınğı Sardes qalasındağı tabınu urını - tarixtağı berençe bank dip atalırğa mömkin. Anıñ ber üzençälege bar. Divarlarındağı ber yazu anı başqa ğıybadätxanälärdän ayırıp tora. Anda täwge bankaçılıq xezmäteneñ älege dini urında kürsätelüe äytelä. Yazuda qayçan, kemgä, niqadär burıç birelüe, monıñ öçen qaysı mölkätläre konfiskaśiyälänüe häm burıç tülänmägän oçraqta nindi cäza bireläçäge xaqında mäğ’lümat bar. Divardağı älege yazu dokument sıyfatında häm ğıybadätxanäneñ bank şikelle qullanıluın kürsätä.

Sardestağı Artemis ğıybadätxanäse 800 yıl buyınça qullanılsa da berqayçan da tözelep betmi. Qorılmanıñ tögällänmägän öleşläre binanıñ niçek planlaştırıluı turında fiker alırğa mömkinlek birä. Ul dön’yada iyon stilendäge ğıybadätxanälär arasında zurlığı buyınça dürtençe. Bu kamil dizayn antik çordağı arxitektor, injener häm tözü ostalarınıñ mömkinleklären añlaw öçen dä ähämiyätle.   

Borınğı Sardes qalası barı täñkälär basılğan yäisä berençe bank sisteması kertelgän urın bularaq qına iğ’tibarnı cälep itmi. Bu bay śivilizaśiyäneñ başqalası geotermal’ ênergiyä belän cılıtılğan. Monnan tış, Anadoluda täwge kanalizaśiyä sistemasın tormışqa aşırğan häm drenaj sisteması belän batqaqlıqlarnı kiptergän şähär bularaq ta bilgele. Östäwenä bolarnı üz isemen yörtüçe teoremaları aşa bezgä tanış matematik, ber ük waqıtta fälsäfäneñ häm Borınğı Greśiyäneñ 7 dahiyennän berse bularaq tarixqa kergän Fales ğamälgä aşırğan.  

Cirteträw quşağında urın alğan Lidiya patşalığınıñ başqalası bik küp tapqır zilzilä kiçerä. Rim çorında bulğan zur cirteträwdän soñ geotermal’ ênergetika belän öylär häm kibetlärneñ cılıtıluı uylanıla. Qazınular waqıtında binalarnıñ êçendä keçkenä basseynnar häm divar êçennän yuğarığa taba çığuçı qalın su torbaları tabıla.  

Sardes antik qalası Misırdağı Giza platosınnan da zur qaberlek mäydanına iyä. Ul meñ qalqulıq dip atala. Anda tabılğan tumulus qaberlärne bik yıraqtan kürergä mömkin. Êrele-waqlı tümgäklärdän toruçı bu mäydan başqa planeta öslege sıman. Älege qaberstanğa barı aqsöyäklär häm däwlät ähelläre kümelä alğan. Qaberneñ zurlığı häm biyeklege cirlängän keşeneñ däräcäse belän bäyle. Şuna mäydandağı iñ zur qaberneñ patşa Alyattesnıqı buluın farazlıylar. Ul Lidiyada altın häm kömeş qatnaşması êlektrumnan yasalğan berençe täñkälärne bastırğan häm patşalıqnıñ bayuında zur rol’ uynağan. Patşa Alyattesnıñ tumulusu dön’yadağı iñ zur tumulus qaberleklär arasında. Xätta tarixçı Gerodot anı kürgäç xäyran qala. Ul bolay dip yaza: “Lidiyada kürelergä tiyeşle ber istälekle urın bar. Misır häm Vavilondağı mavzoleylar ber yaqta torsın, bu bilgele bulğan barlıq qaberleklärne uzdıra. Bu Kreznıñ ätise Alyattesnıñ qabere, itäkläre zur taşlar belän ürelgän cir öyeme”.    

 Qaber bülmäse, talawçılarnıñ ireşüen awırlaştıru öçen, tumulusnıñ üzägennän yıraq urınğa urnaştırılğan. Ämma qazınular waqıtında xäzinä awçılarınıñ Rim çorında qaber bülmäsenä taba tunnel’ açuı häm talawı bilgele buldı. Annan soñğı däwerlärdä dä tumuluslar talanğan. Qaberlärdän kübräk zinnätle äyberlär alınğan. Çornıñ baylığın, qul sänğat’lärendäge ostalığın kürsätüçe bu siräk äsärlär çit illärgä urlanğan häm antikvariat cıyuçılarğa satılğan. Lidiya xäzinäse yäisä Karun xazinäläre bularaq bilgele bu baylıq bronza, kömeş, zäwıqlı itep yasalğan küp sanda altın bizänü äyberläre häm sawıt-sabadan tora. Ozaq waqıt N’yu-York metropoliten muzeyında kürsätelgän xäzinä 30 yıldan soñ xoquqıy köräş näticäsendä Törkiyägä kire qaytarıldı.     

Anadolu meñnärçä yıllar törle mädäniyätlär, ışanular, dinnärne qolaçlağan häm qoçağında üstergän cirlek. Anadolu arxaik çordan başlap “Täñrelär ile” bularaq bilgele. Miflarda söylängän allalarnıñ barısınıñ diyärlek tuğan cire ul. Annan soñğı däwerlärdä zur massalarğa yoğıntı yasağan ber täñrele dinnär bu cirlärdän çıqmasa da, Anadolu alarnıñ cäyelüendä zur rol’ uynıy. Näq’ menä Lidiyä patşalığının başqalası Sardesta yähüdlärneñ dön’yadağı ähämiyätle öçençe ğıybadätxanäse bar. Sardes sinagogası – Törkiyädä genä tügel, Awrupada berençe. Anı Sefarad sinagogası dip tä atıylar. Ul çorda Anadoludağı berdänber sinagoga bula häm anda meñ keşeneñ ğıybadät qıluı bilgele. Bu memorial’ qorılma berniçä tapqır tözekländerelä, ämma, qızğanıçqa, bik bilgele tügel.  

Ber täñrele dinnär çorında Sardes antik qalası barı yähüd ışanuına ğına tügel, xristianlıq öçen dä ähämiyätle rol’ uynıy. Anadoludağı täwge cide çirkäwdän berse monda tözelä. Şähär Vizantiya çorında yepiskop märkäzenä äwerelä.

Avtor: Neslihan Değirmencioğlu

Aqçanı uylap çığarğan Lidiya patşalığı | TRT Tatarça

 

Troyan suğışı | TRT Tatarça