Awraziya kiñlegendä 41

Bügenge yazmabızda Qıtay täqdime belän kön tärtibenä kilgän “Yefäk yulı iqtisadi töbäge” proyektınıň Urta Aziya illärendäge çağılışı turında süz alıp barabız.

Yefäk yulı täğbire - Urta Aziya illäre belän tiňdäş äytelmä. Här däğwalı il üz mänfäğätläre yäisä töbäk illäre belän integratsiya häm mönäsäbätlärne üsterü öçen bu täğbirne qullanırğa telägän. Amerikanıň töbäkkä yünälgän “Yaňa Yefäk yulı”, Rusiyäneň “Awraziya iqtisadi Berlege”, Yaponiyanıň “Yefäk yulı töbäge”, Qazaqstannıň “Yaňa Yefäk yulı” häm İrannıň “Yefäk timer yul “proyektlarına soňğı bulıp Qıtay “Yefäk yulı iqtisai töbäge” proyektın täqdim itte. Här ilneň üz mänfäğätläre küzda totılsa da, bu proyektlarnıň urtaq üzençälege-il häm töbäklärneň iqtisadi mullığın arttıru.

Yul – ul tsivilizatsiya. Töbäk iqtisadın üsterü, kamilläşterü öçen berençe çiratta arzan yul çeltäre buldıru zarur. Qıtaynıň Yefäk yulı iqtisadi töbägeneň berençe çirattağı maqsatlarınnan da berse- könçığş belän könbatış arasında tiz, ışanıçlı ,arzan yul çeltäre buldıru. Töbäk belän bäyle proyektları bulğan başqa illärdän Qıtaynı 1 adım alğı planğa çığaruçı faktor - bu ilneň Urta Aziya illäre belän iqtisad tarmağında töple nigezgä qorılğan nıqlı mönäsäbätlärgä iyä buluı.

Tarixi Yefäk yulınıň barı tik ber yulı bulmağan kebek Yefäk yulı iqtisadi töbäge timer yulınıň da bik küp kiçü yulı bulaçaq. Här ilneň üzenä xas transport –yul proyektları bar. Ämma läkin tönyaq, urta häm könyaq öç liniya töp yullarnı täşkil itä.

Qıtaynıň Trans Aziya timer yul tönyaq koridorı –Awrupa belän könbatış Qıtay arasında xalıqara tranzit yul wäzğiyätendä. Yefäk yulı timer yulı bularaq ta belengän 11 meň çaqrımlıq Tönyaq koridor könyaq-könbatış Qıtaynıň zur şähäre Çuntsinnan başlanıp Germaniyanıň tönyaq-könbatışındağı Duisburg qalasına qadär däwam itä. 2011 nçe yılda xezmät kürsätä başlağan liniya Şincan aşa uzıp Qazaqstanğa ,annan soň Rusiya, Belarus, Polşa häm Germaniyağa barıp citä. Qalğan ike yul liniyäse älegä tögällänmäde.

Qıtay şulay uq Şincan uyğır üzidaräle töbägennän Bolgariyağa qadär suzılaçaq 6 meň çaqrımlıq tiz yöreşle poyezd liniyäse tözüne dä kön täribenä kiterä. Qıtaynıň Awrupanı totaştıruçı berse tözeleş xälendä tuplam 8 poyezd yulı liniyäse bar.

Töbäkneň iň zur illärennän bulğan Qazaqstan da Yefäk yulına zur qızıqsınu kürsätä. 7nçe Astana iqtisadi forumı da 2014 nçe yılnıň 21-23 nçe may könnärendä Yefäk yulı iqtisadi töbäge iseme astında uzdı.
Öslek mäydanı yağınnan dönyanıň iň zur tuğızınçı ile bulğan Qazaqstanda eçke timer yullarnıň tuplam ozınlığı 13 meň çaqrımnan kübräk , Aziya belän Awrupa arasında urnaşqan il timer yullarda tranzit wäzğiyätkä iyä. Qazaqstanda Trans Aziya timer yulı tönyaq koridorı,Könyaq-könçığış Awrupa könyaq koridorı, Awrupa Kavkaz Aziya transport koridorı häm Tönyaq-könyaq koridorı bulu belän bergä 4 ayırım xalıqara transport yulı bar.

Qazaqstannı Törekmänstanğa ,annan İrannıň Bändär Abbas portına totaştıruçı Tönyaq-könyaq timer yul liniyäseneň isä İrannıň tönyaq-könçığışında urnaşqan Gürgän töbägenä barıp ireşäçäk öleşeneň tözeleşe älegä tämamlanmadı. Azärbaycan başqalası Baqıdan Gruziyanıň Tbilisi häm Ahılkäläk şähärläre aşa uzıp Karsqa barıp citäçäk Baqı-Tbilisi –Kars timer yulı da Qazaqstannı yaqınnan qızıqsındıra.

Töbäkneň keçkenä , ämma läkin strategik torışı yağınnan ähämiyätle illärennän bulğan Qırğızstan da il eçendäge transport çeltären Qıtaydan kilgän investitsiyälär belän üsterä häm xalıqara transportnıň ber öleşeneň Qırğızstan aşa uzuın teli. Bu bäyläneştä 2-4 iyül könnärendä Bişkäktä “Qıtay-Qırğızstan Yefäk yulı iqtisadi töbäge “isemle seminar uzdı. Qıtaynıň yärdäme belän Qırğızstanda “Tönyaq-Könyaq”, Oş-Sarıtaş-İrkäştam” häm “Bişkäk-Torugart”trassaları tözelä.

Töbäkneň barlıq illäre yullarnıň arzan häm uňaylı buluın teli. Törekmänstan-Äfganstan-Tacikstan timer yul liniyäse dä monı küzdä totıp tözelä.

“Yefäk yulı iqtisadi töbäge” proyektı 18 Urta Aziya häm Awrupa ile öçen faydalı bulunı maqsat itep quya. Keşelär arasında üzara büleşü, urtaqlaşu, tağın da kübräk säwdä häm tağın da kübräk aqça äyläneşe belän urtaq mullıqnı arttıru küzdä totıla. Barı tik töbäk illäre genä tügel, proyektnı G-20 illäre dä xuplıy. Urta Aziyanı artqı baqçası kebek kürgän Mäskäw citäkçelege dä xäzergä qadär bu proyekt xaqında tiskäre qaraş beldermäde. Proyekt töbäktä turizmnıň da üsüenä öleş kertäçäk. Töbäkneň qalqınuı näticäsendä regional bäxäslär tağın da ciňel çişeläçäk.

Qıtay könbatışındağı illär belän nigezdä Şanxay xezmättäşlek oyışması aşa mönäsäbätlären alıp bara ide. Fäqät bu mönäsäbätlär iqtisad tarmağında Qıtay telägän däräcädä bulmadı. Şuňa kürä dä Qıtay “Yefäk yulı iqtisadi töbäge” proyektın aktiv räweştä ğamälgä kertte.