Παγκόσμια Προοπτική (2018-33)

Καθηγητής Κουντρέντ Μπουλμπούλ*

Τις προηγούμενες εβδομάδες είχαμε αναφερθεί σε τρεις τοποθετήσεις όσον αφορά τη δύση˙την υποταγή, την απόρριψη και την λογική.

Η υποταγή και η απόρριψη μπορεί να φαίνονται σαν ανεξάρτητες και αντίθετες στάσεις. Ωστόσο υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ των δυο αυτών στάσεων. Οι δύο στάσεις μεταξύ των μεταναστών που ζουν στη Δύση και των Μουσουλμάνων μπορεί να δημιουργούν νομιμότητα η μια για την άλλη. Τα υποτακτικά στρώματα που έχουν αποκοπεί από τις αξίες τους και έχουν χαθεί μέσα στην κοινωνία που ζουν μπορεί να αποτελέσουν πηγή νομιμότητας για τα στρώματα που είναι απορριπτικά. Το ίδιο ισχύει και για το αντίστροφο. Στρώματα που επιλέγουν την απόρριψη που είναι εντελώς αποκομμένοι από την κοινωνία στην οποία ζουν και είναι εναντίον της μπορούν να προκαλέσουν την υποταγή. Από την άλλη επειδή η υποταγή και η απόρριψη δεν είναι εγγενείς καταστάσεις μπορεί να μην είναι στάσεις που μπορούν να εσωτερικευθούν πλήρως. Επειδή και οι δυο στάσεις είναι ακραίες οπτικές, μπορεί να χρειάζονται νομιμοποίηση σχεδόν καθημερινά για όσους τις υιοθετούν και πρόκειται για μια κατάσταση για την οποία τα άτομα θα πρέπει να πείθουν καθημερινά τον εαυτό τους. Σε περιπτώσεις που δεν εσωτερικευθούν πλήρως ενδέχεται να παρατηρηθούν και εντάσεις μεταξύ των δυο αυτών προσεγγίσεων. Μπορεί να υπάρξει μετάβαση από την υποταγή στην απόρριψη ή από την απόρριψη στην υποταγή. Αυτό εξηγεί εν μέρει το λόγο για τον οποίο εντάσσονται στην ΝΤΑΕΣ άτομα που δεν έχουν καμία σχέση  με τις θρησκευτικές αξίες, που έχουν μπαρ, πίνουν και φαινομενικά προέρχονται από στρώματα που έχουν αφομοιωθεί πλήρως.

Τόσο η απόρριψη όσο και η υποταγή δεν εμπεριέχουν καμία θετική συμβολή ούτε σε αυτούς που υιοθετούν αυτές τις προσεγγίσεις αλλά ούτε και στις κοινωνίες στις οποίες ζουν.

Μια τοποθέτηση με αυτοπεποίθηση και όχι με την ψυχολογία της ηττοπάθειας

Πέρα από την υποταγή και την απόρριψη η προσέγγιση για την οποία υπάρχει ανάγκη σήμερα στη Δύση είναι η προσέγγιση της κοινής λογικής ή αυτοπεποίθησης του Σαΐντ Χαλίμ Πασά. Η αναφορά του Σαΐντ Χαλίμ Πασά, παρά τις έντονες αντιδράσεις του κατά της Δύσης μέσα στην βαρβαρότητα και στην κατάσταση πολιορκίας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε μια λογική προσέγγιση μακριά από την αντίδραση, την οποία δεν έχουν καταφέρει να προσεγγίσουν καν αρκετοί σημερινοί διανοούμενοι, είναι ένα σημείο που πρέπει να υπογραμμιστεί.

Η υποταγή και η απόρριψη στις δυτικές κοινωνίες στην ουσία πηγάζουν από τις συνθήκες της κοινωνίας μέσα στην οποία ζουν οι άνθρωποι. Ωστόσο τις περισσότερες φορές οι μετανάστες στηρίζουν τόσο την υποταγή όσο και την απόρριψη στην ιδεολογία, στην κουλτούρα και στην θρησκεία τους.

Αν κοιτάξουμε το θέμα από την σκοπιά των Μουσουλμάνων, μια θρησκεία όπως το Ισλάμ που υποστηρίζει ότι θα επιλύσει τα προβλήματα όλης της ανθρωπότητας από τον Αδάμ μέχρι τον τελευταίο άνθρωπο δεν μπορεί να είναι αντίθετη και εναντία σε τίποτα. Είναι αυτό καθαυτό ένας ισχυρισμός, ένα όραμα, μια ευκαιρία. Είναι αυτό καθαυτό μια βούληση που ιδρύει, ένα οικοδόμημα. Η τοποθέτηση αντίθετα σε κάτι είναι σαν να τοποθετείς στο κέντρο αυτό στο οποίο είστε αντίθετοι. Ως İtikat (σύστημα πίστης) το Ισλάμ ξεκινάει απορρίπτοντας όλες τις πεποιθήσεις, ξεκινάει με το «La». Ως Muamelat (νομικό σύστημα) η γνώση είναι η απολεσθέντα περιουσία του πιστού. Ψάξε και βρες τη γνώση ακόμα και αν είναι στην Κίνα, έχουν πει. Τι είναι η γνώση; Είναι επιστήμη, πληροφορία, τεχνική, μέθοδος και εφαρμογή.

Από την άποψη αυτή, οι σχέσεις του Προφήτη Μωάμεθ με την κοινωνία της Μέκκας της εποχής της Τζαχιλίγια μπορούν να είναι καθοδηγητικές διότι η κοινωνία της Μέκκας εκείνης της εποχής είναι το ναδίρ της ανθρωπότητας. Οι σχέσεις του Προφήτη με αυτήν την κοινωνία θα είναι καθοδηγητικές και για όλες τις υπόλοιπες κοινωνίες, τρόπους ζωής και ιδεολογίες που είναι λιγότερο χειρότερες. Μπορούμε να πούμε ότι ο Προφήτης είχε αναπτύξει τρεις σχέσεις με την κοινωνία της Μέκκας της εποχής της Τζαχιλίγια. Ορισμένα πράγματα που έκανε είναι ίδια με την κοινωνία της Μέκκας της εποχής της Τζαχιλίγια. Δεν υπάρχει καμία διαφορά μεταξύ ορισμένων πραγμάτων που έκανε ο Προφήτης και της συμπεριφοράς της κοινωνίας της Μέκκας της εποχής της Τζαχιλίγια όπως η αμφίεση και το μούσι. Ο Προφήτης δεν έχει κάνει καμία αλλαγή σε αυτά τα θέματα. Ορισμένα πράγματα που έχει κάνει ο Προφήτης είχαν αλλάξει και βελτιώσει αυτά που έκανε η κοινωνία της Μέκκας της εποχής της Τζαχιλίγια. Παραδείγματος χάρη κόντυνε το μούσι του. Υπάρχουν και κάποια άλλα πράγματα που έχει κάνει τα οποία απέρριπταν κατηγορηματικά όσα έκανε η κοινωνία της Μέκκας.

Η τριπλή αυτή προσέγγιση του Προφήτη που μπορεί να ονομαστεί και ως αναλυτική έχει μεγάλη σημασία σήμερα και είναι αρκετά επεξηγηματική όσον αφορά την οπτική για την Ανατολή, τη Δύση, το Νότο, το Βορά, τον Μοντερνισμό, τον Μεταμοντερνισμό, την Παγκοσμιοποίηση και άλλες πτυχές της ζωής. Με την προσέγγιση της υποταγής μεταμορφωνόμαστε σε κάτι διαφορετικό. Προσεγγίσεις που υιοθετούν την πλήρη απόρριψη οδηγούν τους νέους μας σε ακραία ρεύματα όπως η ΝΤΑΕΣ. 

Υπό αυτήν την έννοια είναι πολύ σημαντικός ο κανόνας του Mecelle, του τελευταίου Οθωμανικού Αστικού Δικαίου, που λέει «ότι αυτό που έχει ουσιαστική σημασία στο αντικείμενο είναι το ibaha (η ελευθερία)». Το Mecelle αναφέρει ότι αυτό που είναι ουσιαστικό στη φύση και στη ζωή είναι η ελευθερία. Πρόκειται για μια σημαντική οπτική χάρη στην οποία ορισμένα στρώματα μπορούν να υπερβούν την ψυχολογία της ηττοπάθειας στην οποία βρίσκονται σήμερα.

Οι αντιδράσεις στις διαδικασίες που ξεκίνησαν μετά το Τανζιμάτ πηγαινοέρχονταν γενικά μεταξύ της αντιδραστικότητας και της υποταγής. Γι’ αυτό το λόγο οι εκτιμήσεις και προσεγγίσεις σχετικά με το Τανζιμάτ δεν αφορούν μονάχα εκείνη την περίοδο. Ακόμη και σήμερα ζούμε τα αποτελέσματα μιας διαδικασίας που ξεκίνησε με το Τανζιμάτ. Οι αντιδράσεις στις διαδικασίες που διαδραματίζονται σήμερα μοιάζουν κατά πλειοψηφία στις αντιδράσεις κατά του Τανζιμάτ. Ωστόσο δεν μπορείς να παραμένεις συνεχώς απλός θεατής στις διαδικασίες που παράγουν και αλλάζουν από πολλές πτυχές τη ζωή. Οι διαδικασίες αυτές έχουν επιπτώσεις και προκαλούν δυσκολίες στα άτομα, στις ομάδες, στους θεσμούς και στις χώρες. Όταν κοιτάμε από αυτήν την σκοπιά δεν μπορεί να ειπωθεί ότι έχει δημιουργηθεί μια πολύ ουσιαστική στάση τόσο στο παρελθόν στον δυτικό μοντερνισμό όσο και σήμερα στις διαδικασίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της παγκοσμιοποίησης. Δεν έχει γίνει αναφορά εδώ στην ανάπτυξη μιας εναλλακτικής με συνειδητό τρόπο. Αναμφίβολα σε ορισμένες περιπτώσεις θα αναπτυχθεί μια εναλλακτική. Αλλά σε κάθε περίπτωση η ανάπτυξη μιας εναλλακτικής είναι η έκφραση της αποξένωσης μας και αποχή από τις εξελίξεις.

Σε αυτό το πλαίσιο, ότι και αν αντιμετωπίζουμε θα πρέπει να υιοθετούμε μια αναλυτική προσέγγιση πέρα από τα ρεύματα της υποταγής ή της πλήρους απόρριψης.

Από την άλλη δεν θα πρέπει να αποκοπούμε θεωρώντας εξαιρετικά περίπλοκα τη ζωή και τα θέματα. Το Ισλάμ δεν είναι θρησκεία της δυσκολίας αλλά της ευκολίας, δεν είναι θρησκεία του αφυσικού και του ακραίου αλλά του φυσικού και της μετριότητας.

Εν κατακλείδι θα πρέπει να προσεγγίζουμε με τους γενικούς κανόνες των αξιών μας και μια οπτική αυτοπεποίθησης, χωρίς να παραδινόμαστε στην ψυχολογία της ηττοπάθειας, τα φαινόμενα,  τις έννοιες και τα προβλήματα περιλαμβανομένης της Δύσης. Στην ουσία αυτή είναι και η ιστορία της πορείας μας που ξεκίνησε από το Χορασάν και κατέληξε στην Ανατολία και από εκεί στη Δύση. Στο πλαίσιο των γενικών κανόνων μας εμπλουτιστήκαμε, χωρίς να διστάσουμε, με όλους τους πολιτισμούς που συναντήσαμε. Σαν μια χιονοστιβάδα που μεγάλωσε όλοενα και περισσότερο κατά την πορεία της, καθετί το διαφορετικό που συναντήσαμε δεν αποτέλεσε πηγή φόβου αλλά του πλούτου μας. Η λύση δεν είναι τόσο δύσκολη όσο φαίνεται: Όπως στην μεταφορά του Μεβλάνα με τον διαβήτη που έλεγε ότι πατάει γερά το ένα πόδι στη γη και με το άλλο ανοίγεται σε όλο τον κόσμο, θα πρέπει να πατάμε γερά στη γη το ένα πόδι που βασίζεται στις αξίες μας και αποτελεί την ταυτότητα και την προσωπικότητα μας και από την άλλη να είμαστε ανοιχτοί σε καθετί το διαφορετικό που θα εμπλουτίσει τον πνευματικό μας κόσμο και θα διευκολύνει τη ζωή μας.

Μπορεί όμως η σωστή τοποθέτηση από μόνη της να λύσει όλα τα προβλήματα; Μπορεί να μας πάει στον προορισμό που θέλουμε να φτάσουμε; Θα συνεχίσουμε…

*Ο καθηγητής Κουντρέντ Μπουλμπούλ είναι κοσμήτορας της Σχολής Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Γιλντιρίμ Μπεγιαζίτ της Άνκαρα.