Τουρκικά Ήθη και Έθιμα (2014-43)

Το άλογο ή άτι όπως ονομάζεται στα τουρκικά, κατείχε σημαντική θέση στη ζωή και στον πολιτισμό των Τούρκων οι οποίοι ακολουθούσαν ένα ημινομαδικό βίο από την Κεντρική Ασία μέχρι την Ανατολία. Η αξία που προσδίδει η τουρκική κοινωνία στο άλογο και η αγάπη ανάγεται χιλιάδες χρόνια στο παρελθόν. Ο τρόπος ζωής των Τούρκων, η οικονομία, η γεωγραφία στην οποία ζούσαν και το σύστημα σκέψης τους ήταν σε αλληλένδετη με το άλογο καθόλη διάρκεια της ιστορίας. Οι Τούρκοι και το άλογο συνθέτουν μια εικόνα μαζί. Τα μέρη και οι χώροι που έζησαν, ο τρόπος ζωής, οι μάχες ενίσχυσαν αυτήν την σχέση καθιστώντας την αιώνια. Η παρουσία του αλόγου ως μοτίβο σε όλα τα στοιχεία που συγκροτούν τον τουρκικό πολιτισμό έχει σχέση με τον ρόλο που διαδραμάτισε και την αξία που του προσδόθηκε. «Η ζωή των Τούρκων εξαρτάται από τα άλογα», γράφουν οι ιστορικές κινεζικές πηγές.

Το άλογο θεωρείται καλό ζώο στην τουρκική μυθολογία, κουλτούρα και τις λαϊκές δοξασίες. Σύμφωνα με την τουρκική μυθολογία το «η δύναμη του αλόγου οφείλεται στον Θεό. Είναι ο καλύτερος σύντροφος του ανθρώπου. Είναι σύμβολο του θανάτου και της διαίσθησης. Το άλογο είχε μεγάλη σημασία και στις τελετουργίες των Σαμάνων, διότι με αυτό θα ταξίδευε στα ουράνια και ήταν ένα ζώο που το προσέφεραν ως θυσία. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο σαμάνος περνούσε στον κάτω κόσμο ή στον άλλο κόσμο με το άλογο. Υπάρχουν πολλές δοξασίες και πεποιθήσεις σχετικά με την δημιουργία του αλόγου που κατέχει σημαντική θέση στη ζωή των Τούρκων. Σύμφωνα με μια πεποίθηση το άλογο δημιουργήθηκε από τον άνεμο και ότι το άλογο πήρε τη δύναμη και την ταχύτητα του ανέμου. Σύμφωνα με ένα άλλο μύθο τα άλογα κατέβηκαν στη γη από τον ήλιο ή ότι είναι απόγονοι ιερών αρσενικών που βγήκαν από την θάλασσα, ότι κατέβηκαν από το βουνό ή ήρθαν από σπηλιές.

Το άλογο σύμφωνα με την τουρκική κουλτούρα και τον πνευματικό κόσμο πρέπει να έχει κάποια χαρακτηριστικά. Σύμφωνα λοιπόν με αυτά το καλό άλογο θα πρέπει να παραβγεί σε ταχύτητα με ένα πουλί, να μην κουράζεται ποτέ, να νιώσει τον εχθρό, να προειδοποιεί εκ των προτέρων τον αφέντη του, να ξέρει τι θέλει ο αφέντης του, να τον νιώθει, να μην τον αφήνει στο πεδίο της μάχης και να μεταφέρει τη σορό του στο σπίτι ή αν είναι τραυματισμένος να τον μεταφέρει σε ασφαλές μέρος. Το άλογο θεωρήθηκε πάντα ο πιο πιστός φίλος των Τούρκων, ο προστάτης του αφέντη του και συνέταιρος στην νίκη.

Σε πολλούς τουρκικούς μύθους και θρύλους το άλογο είναι ο πιο στενός φίλος του αφέντη του, ο συνέταιρος στη νίκη και η πολύτιμη περιουσία. Σε μια από τις ιστορίες του Dede Korkut ο Bamsı Beyrek λέει τα εξής στο άλογο του που τον περίμενε να βγει από την φυλακή για 16 χρόνια:

«Εγώ δεν θα σε αποκαλώ άτι
Θα σε λέω αδελφέ μου
(Μάλιστα) περισσότερο και από αδελφός μου».

Οι στίχοι αυτοί αποδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο τη σημασία που αποδίδουν οι Τούρκοι στο άλογο.

Το άλογο δεν εγκατέλειψε τον αφέντη του ούτε στον θάνατο, τον έθαψαν μαζί του. Πρόκειται για μια πάρα πολύ παλιά παράδοση της στέπας αυτή η εφαρμογή. Στις κινεζικές πηγές συναντάμε την πληροφορία ότι και οι Ουράνιοι Τούρκοι (Göktürk) έθαβαν τους νεκρούς τους σε κουργκάν (τουρκικοί θολωτοί τάφοι της Κεντρικής Ασίας) μαζί με τα άλογα και άλλα αντικείμενα.

O W. Schmidt έχει πει ότι «το άλογο εξημερώθηκε από τους Τούρκους». Οι Τούρκοι κατά την μετανάστευση τους στην Εγγύς Ανατολή και την Ανατολία έφεραν μαζί τους και την κουλτούρα του αλόγου. Η φήμη του τουρκικού αλόγου εξαπλώθηκε παντού. Το άλογο διατήρησε την εξαιρετική θέση που κατείχε στην τουρκική κουλτούρα και κατά την περίοδο των Σελτζούκων και των Οθωμανών. Η αυτοκρατορία των Ούνων, των Ουράνιων Τούρκων, των Σελτζούκων και των Οθωμανών ιδρύθηκε ζώντας και πολεμώντας πάνω στο άλογο. Το άλογο που είναι το σημαντικότερο στοιχείο του πολιτισμού της στέπας χάρη στους Τούρκους εξαπλώθηκε στην Ινδία, το Ιράν, το Ιράκ, την Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Σε ιπποφορβεία (at ocakları) που δημιουργήθηκαν σε διάφορες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έγινε εκτροφή εξαιρετικών αλόγων. Οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν τα tuğ από ουρές αλόγων ως ένας είδος λαβάρου και σύμβολου εξουσίας. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και κατά την Οθωμανική Περίοδο. Πέρα από τους σουλτάνους λάβαρο από ουρές αλόγων δόθηκαν και σε σημαντικούς αξιωματούχους του οθωμανικού κράτους.

Υπάρχουν πάρα πολλές λαϊκές δοξασίες και τελετουργικές πράξεις σε σχέση με τα άλογα. Αυτά διατηρήθηκαν από την Κεντρική Ασία μέχρι την Ανατολία και έλαβαν μια θέση στην κοινωνική μνήμη. Στο τάφο των Τούρκων που έπεσαν στο πεδίο της μάχης κρεμούσαν την ουρά του αλόγου τους. Ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν επιτύμβιες στήλες σε σχήμα αλόγου. Όλοι οι ερευνητές που κάνουν έρευνες και μελέτες για τις επιτύμβιες στήλες και τις ταφικές παραδόσεις συνδέουν την παράδοση των επιτύμβιων στηλών σε σχήμα προβάτου, κριαριού και αλόγου με την λατρεία των τάφων της Κεντρικής Ασίας και τις σαμανιστικές πρακτικές. Σύμφωνα πάλι με τις παλιές τουρκικές δοξασίες πασάλειβαν με γάλα ή αίμα αλόγου το κεντρικό στυλοβάτη του σπιτιού ή το την κεντρική κολόνα της σκηνής. Χρησιμοποιούσαν κόκκινη χαίτη αλόγου στις προσευχές στα πνεύματα του βουνού, του δάσους και της φωτιάς. Ο σατανάς δεν έμπαινε στα σπίτια που υπήρχε άλογο, η ανάσα του διώχνει τα κακά πνεύματα. Σύμφωνα με τις προισλαμικές αλλά και στις ισλαμικές πεποιθήσεις το να βλέπεις άλογο στο όνειρο μεταφέρει κάποιο μήνυμα. Αν δεις άλογο θα εκπληρωθεί κάτι που θες να γίνει και ιδιαίτερα αν έχει σχέση με γάμο. Η κομμένη ουρά αλόγου θεωρείται οιωνός θανάτου.

Πληροφορίες για το άλογο και την εκτροφή των αλόγων υπάρχουν και στο Ιερό Κοράνι και τα χαντίθ. Ο Προφήτης Μωάμεθ λέει στους πιστούς να εκτρέψουν άλογα στο δρόμο του Αλλάχ.

Παροιμίες και γνωμικά όπως “ο Τούρκος γεννιέται στη σκηνή και πεθαίνει πάνω στο άλογο”, “το πουλί με τα φτερά του και ο Τούρκος με το άλογο του”, “το άλογο γνωρίζει τον καβαλάρη του” και “το άτι είναι ο σύντροφος του γενναίου” δείχνουν την σημασία που απέδιδαν και αποδίδουν οι Τούρκοι στο άλογο. Το άλογο είναι αναπόσπαστο κομμάτι του τουρκικού πολιτισμού και βίου, έχει συνταυτιστεί με τους ήρωες των μύθων και των θρύλων. Είναι επίσης αναπόσπαστο κομμάτι των τεχνών, έχει χαραχτεί σε βράχους, το συναντάμε σε τοιχογραφίες, στη ζωγραφική, σε αγάλματα, στην αρχιτεκτονική, σε χαλιά και πάνω σε τσόχα, σε χάλκινα σκεύη, σε επιτύμβιες στήλες και σε μινιατούρες, σε κάθε κλάδο των τεχνών. Με λίγα λόγια μπορούμε να πούμε ότι κατέχει μια σημαντική θέση στις τουρκικές τέχνες. Αποτελεί πηγή έμπνευσης και για τους σύγχρονους καλλιτέχνες. Το άλογο, το άτι, είναι κομμάτι της πολιτιστικής μνήμης.