Τουρκικά Ήθη και Έθιμα (2014-35)

Κάθε κοινωνία έχει δημιουργήσει κάποιους κανόνες και έχει διαμορφώσει κάποια συστήματα αγαθοεργίας ανάλογα με την κοινωνική της δομή, τον πολιτισμό και τις πεποιθήσεις της. Τα βακούφια είναι η πιο τέλεια θεσμική μορφή της φιλανθρωπίας και της αγαθοεργίας στις μουσουλμανικές κοινότητες. Οι πλούσιοι που ήταν δεμένοι με το Ισλάμ με εγκάρδιους δεσμούς, μέσω των βακουφιών που θα συζητήσουμε στο σημερινό επεισόδιο της ραδιοφωνικής μας σειράς προσέφεραν στην υπηρεσία της ανθρωπότητας για μια ζωή ένα μέρος της περιουσίας τους που κέρδιζαν με μόχθο. Η γέννηση του βακουφιού και του πνεύματος του βακουφιού βασίζεται στις ισλαμικές αρχές. Με την ίδρυση ενός βακουφιού ο φιλάνθρωπος αποσκοπούσε να πλησιάσει το θέλημα του θεού. Το χαντίθ «ο πιο ευλογημένος άνθρωπος είναι εκείνος που είναι ο πιο ωφέλιμος στους υπόλοιπους», αποτελεί την αιτία της ίδρυσης βακουφιών. Τα βακούφια που αποτελούν αφορμή να αποκτήσει κάποιος την ιδιότητα του καλού πιστού μέσω διαμοιρασμού και φιλανθρωπίας, είναι ιδρύματα με τα οποία επιβιώνει μετά θάνατον τόσο το έργο όσο και οι αγαθοεργίες που έχει κάνει κάποιος.

Όταν εξετάσουμε το θέμα από την οπτική γωνιά του ισλαμικού δικαίου το βακούφι διασφαλίζει την χρήση μιας περιουσίας ή των εσόδων για το καλό των ανθρώπων και δεν μπορεί να περάσει ποτέ στην κατοχή κανενός. Ο σκοπός του βακουφιού εκφράζεται σε μια νομική πράξη.

Τα βακούφια είναι μη κυβερνητικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται σε κάθε πεδίο για την κάλυψη των αναγκών όλων των ανθρώπων και έμβιων όντων. Τα ιδρύματα αυτά προσέφεραν στον κόσμο υπηρεσίες τις οποίες σήμερα καλύπτει το κράτος. Υπάρχει μια διαρκή αγαθοεργία και φιλανθρωπία στο βακουφικό σύστημα.

Στο Κράτος των Σελτζούκων υπήρχαν βακούφια που ίδρυσαν οι σουλτάνοι İzzeddin Keykâvus (Καϊκαούς), Alâeddin Keykubad Α’ (Καϊκοβάδης), Gıyaseddin Keyhüsrev Β’ (Καϊχοσρόης) και Gıyaseddin Keyhüsrev Γ’. Την ίδια εποχή υπάρχουν και βακούφια που έχουν ιδρύσει βεζίρηδες, κληρικοί και γυναίκες του παλατιού.

Υπάρχουν δυο κατηγορίες βακουφιών. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα βακούφια που ίδρυσαν σουλτάνοι, μέλη της Οθωμανικής Δυναστείας και κρατικές μορφές. Από την ηγεμονία του σουλτάνου Orhan και έπειτα οι Οθωμανοί σουλτάνοι, οι βεζίρηδες και οι κρατικοί αξιωματούχοι ίδρυσαν πολλά βακούφια και κατέγραψαν τα αγαθά που δώρισαν. Σχεδόν όλα τα τζαμιά, τα ιεροσπουδαστήρια, τα νοσοκομεία, τα χάνια, τα χαμάμ, οι γέφυρες, οι κρήνες και οι εγκαταστάσεις ύδατος αποτελούν φιλανθρωπικά έργα που κατασκεύασαν οι σουλτάνοι και οι υπόλοιποι κρατικοί αξιωματούχοι που κατείχαν σημαντική θέση. Για να καλυφθούν τα έξοδα αυτών των κοινωφελών κτιρίων οι φιλάνθρωποι δώρισαν επίσης αγαθά όπως καραβάν σαράι, καταστήματα, περιβόλια και μπαξέδες. Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα βακούφια που ίδρυσαν οι άνθρωποι που δεν ανήκαν στην οθωμανική δυναστεία ή δεν ήταν κρατικοί αξιωματούχοι. Οι άνθρωποι αυτοί το κάνανε για να έρθουν πιο κοντά στον Αλλάχ, ίδρυσαν τα βακούφια αυτά για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Αυτά τα βακούφια αν και είχαν μικρό προϋπολογισμό ήταν πάρα πολλά και επιβίωσαν για αιώνες οι υπηρεσίες που προσέφεραν στην κοινωνία. Για να μπορέσει κάποιος να μεταβιβάσει τα υπάρχοντα του σε βακούφι πρέπει να ήταν ελεύθερος, ενήλικας και ιδιοκτήτης των αγαθών αυτών. Τα περιουσιακά στοιχεία των βακουφιών δεν μπορούσαν να πουληθούν, να μεταβιβαστούν ή να κληρονομηθούν. Ούτε ο σουλτάνος δεν μπορούσε να επέμβει στην λειτουργία των βακουφιών.

Ο καθηγητής Yusuf Halaçoğlu έχει πει τα εξής σε σχέση με τα οθωμανικά βακούφια:

«Τα βακούφια πέρα από το ότι ήταν σημαντικά στην ανάπτυξη του τουρκο-ισλαμικού πολιτισμού, διαδραμάτιζαν ένα σημαντικό ρόλο στις συνθήκες διαβίωσης, στην διασφάλιση σε μεγάλο βαθμό της κοινωνικής δικαιοσύνης ανάμεσα στους ανθρώπους και την άρση των διαφορών. Τα βακούφια είχαν προσφέρει υπηρεσίες που σήμερα είναι καθήκοντα των δήμων. Ιδιαίτερα το σύστημα των ιμαρέτ που μας δείχνει με τον καλύτερο τρόπο το επίπεδο της ευημερίας του οθωμανικού κράτους, είναι τα πιο αξιοσημείωτα παραδείγματα των βακουφικών ιδρυμάτων. Διότι αυτά με τα κουλιγιέ που υπήρχαν γύρω τους έδειξαν σε όλο τον κόσμο τις ικανότητες και την ανωτερότητα των Τούρκων τόσο στις κατασκευές όσο και στη δημιουργία επιστημονικών, καλλιτεχνικών και θρησκευτικών ιδρυμάτων καθώς και ιδρυμάτων κοινωνικής βοήθειας».

Τα βακούφια διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνικής και οικονομικής ζωής των Οθωμανών. Δεν υπήρχε κανένα μέρος στο Οθωμανικό Κράτος που να μην απολάμβανε τις υπηρεσίες των βακουφιών.

Ιδρύθηκαν πολλά βακούφια για την κατασκευή νοσοκομείων, ιεροσπουδαστηρίων, βιβλιοθηκών, χανιών, χαμάμ, συσσιτίων, τζαμιών, δρόμων, πεζοδρομίων, γεφυρών, κρηνών, πηγαδιών καθώς και την χρηματοδότηση αυτών των έργων. Χάρη στα βακούφια το κράτος άνοιξε πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα στα οποία ανατράφηκαν πολύτιμοι επιστήμονες. Ιδρύθηκαν επίσης βακούφια για την εύρεση εργασίας, την κατάρτιση μαθητευόμενων τεχνιτών, για να παντρέψουν τους εργένηδες, την χορήγηση χρηματικής βοήθειας σε φτωχούς, χήρες και ορφανά, την ανατροφή των ορφανών, την προστασία των ζώων, την χορήγηση υποτροφιών και στέγης στους μαθητές και φοιτητές, την καθαριότητα των δρόμων καθώς και για την θεραπεία ψυχικά ασθενών με την βοήθεια της μουσικής.

Υπάρχουν και βακούφια που ιδρύθηκαν για διάφορους άλλους δίκαιους σκοπούς κάποια από τα οποία μπορεί να μας εκπλήξουν. Πρόκειται για βακούφια για την απελευθέρωση αιχμαλώτων, για να πάνε βόλτα τα παιδιά, την δωρεάν περίθαλψη των ασθενών, την φροντίδα των πελαργών που δεν μπόρεσαν να μεταναστεύσουν, την διανομή λαχανικών και φρούτων στον κόσμο, την φροντίδα των ηλικιωμένων βαρκάρηδων και χαμάληδων-αχθοφόρων, τον θηλασμό των μωρών, την αγορά παιχνιδιών για τα παιδιά, την αγορά δώρων για το μπαϊράμι στους μαθητές και τους φοιτητές, την προσφορά βοήθειας σε παιδιά που έχασαν τα λεφτά τους, την αγορά κρέατος στους φτωχούς, την διανομή χαλβά, την διασφάλιση της ασφάλειας στους δρόμους, τον διορισμό υπαλλήλων για να ρίξουν στάχτη πάνω στα εκκρίματα του στόματος στους δρόμους και άλλα παρόμοια εκκρίματα, την προστασία των αδέσποτων ζώων και την φροντίδα των πουλιών που δεν μπορούν να βρουν τροφή τον χειμώνα.

Μάλιστα υπήρχε και βακούφι για να προσφέρει βοήθεια σε εκείνους που δεν είχαν χρήματα να αγοράσουν μελάνι για την πένα τους και συνεπώς δεν μπορούσαν να γράψουν. Ο σκοπός αυτού του βακουφιού ήταν να στηρίξουν και να ενθαρρύνουν την ανάγνωση και την γραφή.

Όπως καταλαβαίνουμε και από τα παραδείγματα, ιδρύθηκαν πάρα πολλά βακούφια στο οθωμανικό κράτος. Στα αρχεία της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφιών υπάρχουν 26.000 καταγεγραμμένα βακούφια, 2.309 από τα οποία ιδρύθηκαν από γυναίκες. Ο αριθμός, ο σκοπός ίδρυσης και οι υπηρεσίες που έχουν προσφέρει αυτά τα βακούφια μας δείχνουν τον τρόπο σκέψης, την φιλοσοφία καθώς και τις πρακτικές της οθωμανικής κοινωνίας.