селинма муһити ислаһат пилани

түркийә авази радийоси: түркийә, өзи җайлашқан райондики имканийәтлири сайисида, мәбләғ салғучиларға муһим пурсәтләрни йаритип бәрмәктә. бу пурсәтләрдин пайдилиниш вә селинмиға керәклик болуватқан иқтисадий бошлуқни чәт әллик мәбләғ салғучилар арқилиқ толуқлаш үчүн, селинма муһитини йахшилаш наһайити муһим. селинма муһитиниң йахшилиниши билән, түркийә һәм чәт әлдин биваситә чәт әл селинмисини җәлп қилиду һәм киредит көрсәткүчиниң мәбләғ селишқа болидиған нуқтиға чиқирилиши үчүн муһим пурсәтләрни қолға кәлтүргән болиду.

дөләтләрниң биваситә чәт әл сәрмайиси җәлп қилиш имканийити, тәрәққий қилиш дәриҗисигә қарап өзгириду. тәрәққий тапқан дөләтләрниң иқтисадлири бу мәнидә үстүнлүккә игидәк көрүнсиму, тәрәққий қиливатқан дөләтләрниңму биваситә чәт әл сәрмайиси җәлп қилиш җәһәттә толиму җәзбидар нуқтилири бар.

тәрәққий қиливатқан дөләтләр арисидин орун еливатқан түркийәниң болупму йеқинқи 15 йилда биваситә чәт әл селинмилирини җәлп қилишта утуқлуқ қәдәмләрни ташлиғанлиқи намайан болмақта. түркийә 1950 – 2001 – йиллар арисидики 50 йиллиқ мусапидә җәмий 15 милйард 100 милйон доллар биваситә чәт әл сәрмайиси җәлп қилған болса, 2002 – 2017 – йиллири арисида бу сәрмайини 12 һәссә ашуруп, 191 милйард 100 милйон долларға йәткүзди. йеқинқи 15 йилда қолға кәлтүрүлгән бу утуқни сиҗиллиққа игә қилиш вә чәт әл сәрмайисини техиму көп җәлп қилиш үчүн, нөвәттә йеңи бир ислаһат пилани оттуриға қойулди. түркийәдики селинма муһитини еһтийаҗлиқ болуватқан нуқтиға йәткүзүши күтүлүватқан бу пилан, селинма имканийитидин әң үнүмлүк пайдилинишниң йолини дағдамлаштуриду.

бир дөләтниң селинма җәлп қилалишидики әң муһим амил, у дөләтниң селинма муһитиниң мувапиқ йаки әмәслики вә мәбләғ салғучиларға пурсәт йаритип беришидур. мәбләғ салғучиларға асанчилиқ туғдуруп бәргән, җәлпкар пурсәтләрни йаритип бәргән дөләтләр, мәбләғ салғучиларниң қарарлириға биваситә тәсир көрситиду вә өзлирини таллишини қолға кәлтүриду.

дәл мушу мәқсәттә оттуриға қойулған ислаһат пилани, дунйа иқтисадий әһвалини мәбләғ селишқа вә риқабәт муһитиға игә йаки әмәслик нуқтидин муһакимә қилидиған дунйа банкисиниң иш қилиш қолайлиқи көрсәткүчини көздә тутқан һалда тәййарланди. нишан, түркийәниң иш қилиш қолайлиқи көрсәткүчиниң 60 – ретидики орнини дәсләпки 20 ниң қатариға киргүзүштин ибарәт.

бир дөләтниң селинма муһитиниң мувапиқ йаки әмәсликигә қарар қилишқа һәмдәм болидиған бу көрсәткүчниң алдинқи рәттики 20 дөлитиниң арисиға кириш, түркийәниң биваситә чәт әл селинмисини җәлп қилиш җәһәттә көрүнәрлик ешишқа сәвәб болиду вә хәлқара селинма саһәсидә техиму риқабәтчи бир дөләткә айлинишини капаләткә игә қилиду.

баш министир йардәмчиси рәҗәп ақдағниң рийасәтчиликидики селинма муһитини йахшилаш кординатсийә оргининиң бу ислаһат пиланини тәййарлаш хизмитигә дунйа банкиси мутәхәссислириму биваситә қатнаштурулди. буниңдин башқа, 5 айға йеқин давамлашқан тиришчанлиқ нәтиҗисидә оттуриға чиққан бу ислаһат пиланиға түркийә сода – санаәт дунйасиниң вәкиллириму, дөләт органлириму күчлүк төһпә қошти.

түркийәдики селинма муһитини йахшилашни вә селинмиларниң алдидики тосуқларни елип ташлашни нишан қилған бу ислаһатларниң, мәсилиниң биваситә тәрәплири билән бирликтә муәййәнләштүрүлүши үнүминиң чоқум йахши болидиғанлиқиниң бешарәтчисидур.

бу ислаһат пилани немиләрни өз ичигә алиду? шундақ бир нәзәр ташлинидиған болса, алди билән сода архипи мудирлиқлириниң бирла ишханиға айландурулуши билән, ширкәт қурушниң наһайити асанлишидиғанлиқи көзгә челиқиду. нөвәттә бир ширкәтни қуруп чиқиш йәттә айрим басқучни бесип өтиду, алдимиздики мәзгилләрдә болса, бу басқучиларниң пәқәт бирла нуқтиға йиғинчақлиниши пиланланмақта.

йәнә бир тәрәптин хәлқара саһәдә биз наһайити арқида қеливатқан вәйран болған ширкәтләргә алақидар хизмәтләргиму өзгәртиш киргүзүлиду. вәйран болушни кечиктүрүш түзүми бикар қилинип, униң орнини қутқузуш келишими игиләйду. суйиистемал қилишқа толиму уйғун һаләттики вәйран болушни кечиктүрүштики 7 – 8 йилғичә узирап кетидиған җәрйанниң 23 айға қисқартилиши шүбһисизки техиму мувапиқ бир мусапини бирликтә елип келиду.

ислаһат пиланидики йәнә бир нуқта, қурулуш иҗазити билән мунасивәтлик болуп, наһайити узун болған мәзкур иҗазәтләрни елиш мусаписидә бесип өтүлидиған 18 басқучниң 12 си шәһәрлик һөкүмәтләргә тәвә иди. бу 12 иҗазәт 5 кә, җәмий 18 басқучлуқ иҗазәт елиш мусаписи 6 гә қисқартилған болди. бу йәрдики мәқсәтниң пүтүнләй қурулуш саһәсидики мәбләғ салғучиларни раһәтлитип, уларға асан мәбләғ селиш муһити йаритип бериштин ибарәт икәнликини тәкитләшкә тоғра келиду.

әлвәттә булар мәзкур ислаһат пиланиниң пәқәт асаслиқ нуқтилиридинла ибарәт. 93 маддилиқ бу пилан йәнә нурғун тәпсилат вә темиларни өз ичигә алиду. демәк, бу ислаһатлар һәммидин аввал түркийәдики селинма муһити алдидики тосуқларни елип ташлайду, арқидин биваситә чәт әл мәблиғиниң ешишини капаләткә игә қилиду. хуласилигәндә, түркийәниң селинма образиға иҗабий күч қошиду. дөләтниң киредит көрсәткүчиниң йуқири көтүрүлүшигә вә селинма селишқа болидиған нуқтиға чиқирилишиға муһим төһпә қошиду.

йуқирида «иқтисадий сийасәт көзники» намлиқ сәһипимизниң бу һәптилик сани бойичә йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети иқтисад кафедраси оқутқучиси пирофессор доктор әрдал танас қарагөлниң «селинма муһитини йахшилайдиған ислаһат пилани» мавзулуқ хәвәр анализини һузуруңларға сундуқ.