капитанниң сайаһәт хатириси - зонгулдақ (һераклеа понтика қәдимки шәһири)...

түркийә авази радийоси: һава очуқ, изғирин шамал деңизда ләрзан долқунларни һасил қилмақта. бүгүнки мәнзилимиз һераклеа понтика... әгәр тәййарлиқиңлар пүткән болса, сайаһәт кемимиз «сәййаһ»қа олтуруп, сайаһитимизни башливетәйли.

*  *  *  *

қара деңизни бойлап илгириләватимиз, йуқирида ейтип өткинимиздәк, мәнзилимиз зонгулдақниң әрәгли наһийәсидики рим дәвригичә муһим порт шәһири болуп кәлгән һераклеа понтика. бу шәһәр намини гирек әпсанилиридики һераклестин алған болуп, понтика бу районниң қәдимки нами. қәһриманлиқи билән тонулған һераклес, ривайәтләргә көрә, тәңриләр тәңриси зеусниң оғлидур. у өлүкләр (йәр асти) дунйасиниң қоғдиғучиси үч башлиқ керберосни мәғлуп қилип, уни йәр йүзигә елип чиқишқа мувәппәқ болған қәһриман. әпсаниләргә асасланғанда, һераклесниң он икки вәзиписиниң бири, дозах ити керберосни һераклеа понтикадики җәһәннәм ағзи (еғизи) өңкүрлиридин йәр йүзигә чиқиришидур. шуңлашқа, қәдимки дәврдә һераклесқа болған етиқад наһайити күчлүк иди. һераклеа понтикадин қезивелинған пулларда қәһриман һераклес вә әпсаниләрдә көпләп байан қилинидиған һераклесниң он икки вәзиписигә даир учурлар гәвдилиниду.

*  *  *  *

һераклеа понтика бүгүн қара деңиз әрәглиси дәп атилиду. шәһәргә йетип беришимизға аз қалди؛ изғирин шамал давамлишиватқан болсиму, қуйашниң тәпти өзини һес қилдурушқа башлиди. бир аздин кейин алдимизда йапйешил бир шәһәр намайан болиду. сүритимизни астилитип, кемимизни көсәағзи саһилиға йеин җайда ләңгәрләймиз.

әпсаниләрдин узуқ алған қәдимки һераклеа понтика, күчлүк мәмурий қурулмиға игә иди. у бу хил алаһидилики сәвәбидин қисқа вақит ичидә райондики әң муһим сийасий һакмийәтләрниң биригә айлиниду вә бу салаһийитини узун йиллар бойичә сақлап қалиду. бу шәһәр қурулғинидин тартип та һазирғичә изчил һалда кишиләр олтурақлашқан җай болушни давамлаштуриду.

һераклеа понтика муһим порт шәһири болғачқа, иқтисадий җәһәттинму күчлүк иди. униңдин башқа, бу порт қәдимки дәврләрдә матросларни қутқузидиған порт дәп атилатти. шәһәрни кесип өтидиған дәрйаларниң сулирида суғурулған далиларда буғдай, арпа, күнҗүт, йәр йаңиқи, зәйтун қатарлиқ охшимиған мәһсулатлар йетиштүрүләтти. һераклес понтка қәдимий шәһири нурғун шәһәрләр, болупму родес билән қойуқ мунасивити бар муһим сода мәркизи иди.

әмди әпсаниләргә асасланғанда, шәһәрниң қурулушида рол ойниған җәһәннәм ағзи өңкүрлиригә қарап йолға чиқидиған пәйт кәлди. бу гирек әпсанилиридики йеңилмәс вә күчлүк илаһ һераклесниң әң мүшкүл вәзипилириниң бирини орундиған җай. һераклесниң вәзиписи дозахниң дәрвазисини қоғдайдиған үч башлиқ ит керберосни «өлүкләр йурти»дин чиқириштур. өлүкләр йурти һәр қандақ җанлиқ мәңгү қайтип келәлмәйдиған йәр болуп, һераклес керберосни тутуп йәрниң үстигә елип чиқиш үчүн йәр астиға киргән җай — җәһәннәм ағзи өңкүрлири дәп атилиду.

бу йәрдә үч өңкүр бар. археологийәлик тәкшүрүшләр җәрйанида гирек, рим вә византийә дәврлиригә тәвә йезиқ вә қәбрә ташлири қезивелинди. биринчи өңкүр черкав өңкүри дәп атилидиған болуп, хиристийан дини чәкләнгән дәсләпки дәврләрдә, тунҗи хиристийанлар бу өңкүрдә мәхпий ибадәт қилған. мутәхәссисләр, бу тунҗи өңкүрниң дәсләпки хиристийан дәвридин қалған наһайити кона черкав икәнликини оттуриға қоймақта. өңкүрниң ичидә түврүкләрни, әсли һалити сақлинип қалған өсүмлүкләр вә геометирийәлик нәқишлик мозайкилар билән бир чәшмини көргили болиду.

йәрлик аһалә иккинчи өңкүрни «коҗа йүсүп (бәстлик йүсүп) өңкүри» дәп атайду. бу өңкүр йантулуққа җайлашқан болуп, өңкүрниң тағқа киридиған тәрипидики аз бир қисим йеринила зийарәт қилғили болиду. җәһәннәм ағзи өңкүрлири һәм қәдимки дәврниң муһим бешарәт (каһинлиқ) мәркизи, һәм дәсләпки хиристийан дәвригә тәвә дуа-тилавәт соруни болуштәк алаһидиликләргә игә.

үчинчи өңкүр болса «мубарәк су» дегән мәнини билдүридиған айазма өңкүри болуп, өңкүрниң асти һәмишә су билән қаплинип туриду. бу сәвәбтин, у һәм черкав өңкүрини һәмдә коҗа йүсүп өңкүрини су билән тәминләйдиған булақлиқ ролини ойнайду.

зоңгулдақ әрәглиси қәдимки дәврдики һераклеа понтика шәһири биләнла чәклинип қалмайду, бу йәрдә йәнә өтмүшниң излирини көргили болидиған йәнә бир җай бар؛ у болсиму «инөнү өңкүри». өңкүрдә елип берилған қезишларда байқалған тепилмилар анадолу вә дунйа архологийәсини йорутуш алаһилидиликигә игә. чүнки бу йәрдә 6500 йиллиқ тарихқа игә олтурақ район барлиқи ениқланди. мутәхәссисләр бу йәрниң қара деңиз қирғиқидики әң қәдимки олтурақ район икәнликини илгири сүрмәктә.