мәдәнийәтләр бөшүки — мардин

түркийә авази радийоси: сизниң заман вә макан һәққидики тонушиңизда өзгириш болуп бақтиму? бир нәрсиләр көзиңизгә һәм тонуштәк һәм натуштәк көрүнгән чағлар болдиму? һазирниң өзидә йашаватқанлиқиңизни билип турупму, өзиңизни өтмүштикидәк һес қилип бақтиңизму? йаки әтрапни қараңғу қаплиған бир пәйттә, көзиңизгә башқа бир дөләтниң чақниған чирағлири көрүнүп бақтиму? кочида кетиветип бирәр өйниң ашханиси йаки меһманханисиниң астидин өткән чағлириңиз болдиму? бәлким булар сизгә кино көрүнүшлиридәкла аңлиниши мумкин. әмма анадолуда «айдин»дин ибарәт сизни охшимиған заман вә пәрқлиқ маканларға елип баридиған бир шәһәр бар.

* * * * *

мардин, қәдимки мәдәнийәтләр гүлләнгән месопотамиййәгә йуқиридин қарап туриду. тарихий шәһәр мәркизигә қәдәм басқандин башлапла, өзиңизни башқа бир дунйаға берип қалғандәк һес қилисиз. у бир таш шәһәр؛ ташлири гойа һазирла зуванға келип, сизгә һәммила нәрсини байан қилип беридәкла туйғу бериду. мардин, әгри йәр түзүлүшигә мас өйлири, пәләмпәйлик тар кочилири, базарлири, барлиқ булуң – пучқақлиридин өтмүшниң излири көрүнүпла туридиған бир шәһәр. мардин «мәсәл шәһири» дегән атаққа һәқиқәтәнму лайиқ.

мардин тарихниң йөнилишини өзгәрткән месопотамиййә билән анадолуниң кесишиш нуқтисиға җайлашқан болуп, һәр бир дәврдә охшимиған мәдәнийәтләрниң гүллинишигә капаләтлик қилиду. шәһәрниң бу өзгичә кәйпийати кишини дәрһал өзигә җәлп қиливалиду. бир мәсчитни йандап өтүп, тар кочиларниң биридин илгириләватқиниңизда, алдиңизға бир ассур черкави учрап қалиду. таш өйләрдики рәсимләр, ишик чәккүчләр, деризиләрдики безәкләр сизни пүтүнләй башқичә бир муһитқа башлап бариду. бу сәвәбтин мардин, қуддус вә венитсийә билән бирликтә, пүтүнләй қоғдаш астиға елинған үч шәһәрниң бири.

мардинда киши өзини бу шәһәрниң тонуш образидин башқа бир саһәгә тәвәдәк һес қилиду. шәһәрниң йат адәмләр наһайити тезла адишип қалидиған тепишмақ мисали кочилири, у кочиларниң көврүклирини һасил қилған өйләрниң ханилири, сиз илгири аңлап бақмиған етиқадлар, йәнә нурғун нәрсилири адәмни өзигә мәһлийа қиливалиду.

* * * * *

тағ бағриға қурулған мардин шәһири, нәччә миң йилдин буйан мәдәнийәтләр өзара йуғурулуп гүлләнгән җай болуп кәлди. у йәрдә түркләр, ассурлар, әрәбләр, йәзидиләр бирликтә йашиди. мусулманлар, хиристийанлар, қуйаш йаки пәриштә тавусқа чоқунғучилар йашиди… мардин һәммини һөрмәтләйдиған, биз билидиған – билмәйдиған барлиқ әқидә вә қәдимки мәдәнийәтләрни өзигә муҗәссәм қилған, мәдәнийәтләр, динлар вә маканлар өзара гирәлишип кәткән җай.

мардинниң нәччә миң йиллиқ тарихқа игә қәләсиму, қәләниң етикидики зинҗири мәдрисисиму көрүшкә әрзийду. әң ахирқи артуқлу султани тәрипидин салдурулған бу мәдрисә, һәм мәктәп һәм рәсәтхана қилип ишлитилгәниди. шуңлашқа, у шәһәрниң әң егиз җайлириниң биригә селинғаниди. мәркәздин сәл йирақ бир йәргән селинған йәнә бир мәдрисә болса, мардинниң әң чоң бинаси болған «қасимийә мәдрисиси»дур. 20 еғиздин артуқ ханә, қәбрә, мәсчит, чәшмә вә көлчәккә игә йүрүшлүк бир бина сүпитидә селинған бу мәдрисә, таш оймичилиқи билән кишиниң диққитини тартиду. инсанниң туғулушидин өлүмигичә болған җәрйанини тәсвирләп беридиған көлчәк, пәлсәпиниң бинакарлиқта өз ипадисини тапқан шәклидур. кишини тәсирләндүридиған мессопотамийә мәнзириси қасимиййә мәдриссииниң деризисидин рошән намайан болиду.

шәһидийә җамәси, мунаридики һәйран қаларлиқ ташлири вә безәклири билән алаһидә көзгә челиқиду. улу җамә (чоң җамә) бу шәһәрниң әң муһим вә әң қәдимки ибадәтханиси. тоққуз әсирлик тарихқа игә бу җамә, анадолудики қош мунарлиқ мәсчитләрниң тунҗи мисаллириниң бири һесаблиниду.

бүгүнки ассурларниң әң муһим ибадәт мәркәзлириниң бири дәп қариливатқан дәйрулзафаран йаки мор хананйо монастири шәһәр мәркизидин сәл йираққа җайлашқан болуп, бу монастирниң 4500 йиллиқ тарихқа игә қуйаш бутханиси билән әвлийалар өйи кишиниң диққитини тартиду.

мардинниң миладидин сәккиз миң йил илгирики чағларға созулған тарихи, сумер, бабилон, урартийан, парс, рим, умәййә, ​​артуқлу вә османли дәврлиригә шаһит. у кишигә миң бир кечә чөчәклирини әслитиду… бәлким месопотамиййә түзләңлики билән охшаш рәңдики таш қурулмилири, бәлким қәдимки мәдәнийәтләрниң нәччә миң йил илгирики чағларға даир пичирлашлири кишини мушундақ ойға кәлтүрүп қойуши мумкин. қандақла болмисун, мардин өзиниң мәдәнийәт хилмухиллиқи, әпучанлиқи, кәң қорсақлиқ, бинакарлиқ қурулмлири вә әнәнилири билән инсанни бағриға бесип, хийаллар дунйасиға ғәрқ қилиду.

сизни башқа дунйалар билән тонуштуридиған, кочилирини адәмни адаштуруп қойидиған, тарихни чоңқур һес қилдуридиған мардин шәһири, өз сирлирини сиз билән ортақлишишни күтмәктә.