йавропаниң түгишишиму? (авазлиқ)

дунйа көзники (50)

«йавропаниң түгишишиму?»

(пирофессор доктор қудрәт булбул)

түркийә авази радийоси: «дунйаға нәзәр» йәни, «дунйа көзники» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки санида әнқәрә йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң «йавропаниң түгишишиму?» темилиқ анализинидиққитиңларға сунимиз:

фирансийәдә вә бәзи йавропа дөләтлиридә бир қанчә һәптидин буйан давамлишиватқан «сериқ җелиткиликләр» дәпму тонулған кәң көләмлик намайишлар билән бирликтә булаңчилиқ вә от қойуп бериш вәқәлириму йүз бәрмәктә. адәм өлүш һадисилириму көрүливатқан вәқәләрдә, рәсмий органларниң байанатлириға асасланғанда, пәқәт фирансийәдила йүзлигән намайишчи йаридар болуп, миңлиған намайишчи назарәткә елинди.

йавропада зади немә болмақта?

буниңдин илгирики мақалилиримизда йавропаниң ичигә бекик бир шәкилдә худди 2 – дунйа урушидин илгирикигә охшаш бир вәзийәттә икәнликини тәкитләп өткән идуқ. көчмәнләргә, чәтәлликләргә, исламға вә йәһудийларға өчмәнлик қилиш еқиминиң барғанчә улғуйиши вә һуҗум қилиш вәқәлириниң көпийишиниң сәвәблирини техиму чоңқурлап тепип чиқиши керәкликини әскәрткән идуқ. асаслиқ мәслиниң көчмәнләрдә әмәс, йавропаниң өзидә икәнликини, көчмәнләрни йаки мусулманларни әйибләш арқилиқ өз – өзидин һесаб елиштин қечиватқанлиқини қаттиқ җикилигән идуқ. бу мәсилиниң йавропаниң кәлгүсигә бивастә мунасивәтлик икәнлики, йавропаниң йеқин мәзгилидикигә охшаш йавопа иттипақи арқилиқ қиммәт қарашларни суналайдиған бир йавропа боламду? йаки сийасий генигә орнап кәткән фашизм вә натсизмға тәслим болған бир йавропа болмақчиму? буниңда бир қарарға келиши керәклики һәққидә агаһладурушларда болған идуқ.  бу нуқтидин әгәр йавропадики әркинликпәрвәр тәрәпләр садалирини йуқири көтүрмисә, әтигә толиму кечикип қалған болидиғанлиқиниму тәкитлигән идуқ.

әмди фирансийәдики вәқәләргә кәлсәк, бу йавропаниң ичигә бекинишиниң, көчмәнләргә өчмәнлик, нәпрәт вә айримчилиқ қилишниң адәттики әһвалға айлинишидики түпки сәвәбләрниң әслидә йавропаниң өзидә икәнликини аста аста намайан қилип бәрмәктә. сериқ җелиткиликләр вәқәлиридә наразилиқ көчмәнләргә әмәс, бәлки йәр шарилишиш басқучидин көзлигәндәк мәнпәәт алалмаслиқ, иқтисадий турғақлиқ, фирансийәликләрниң илгирики байашатлиқлирини давамлаштуруш арзулиридин ибарәт болмақта.  әмдиликтә болса, тәрәққий қилған башқа иқтисадий күчләр вә башқа йәр шари характерлик өзгиришләр йалғуз фирнсийәниңла әмәс, башқа йавропа дөләтлириниңму бурунқи байашатлиқини вә иҗтимаий дөләт түзүмлириниң давамлаштуралишини асасән дегүдәк мумкин әмәс һалға кәлтүрүп қоймақта. 

дәрәвәқә, истанбулдики ғәзи бағчиси вәқәлиридә барлиқ дунйа медийаси дегүдәк чедир қуруп, саәтләргичә үзлүксиз нәх мәйдан тарқитишларда болғанлиқини, намайишчиларниң қандақ қәһриманлаштурулғанлиқини техичә унтуп қалғинимиз йоқ. қизил күйнәклик қиз, өрә туридиған адәм... қатарлиқ семволлаштурулған семалар техичә есимиздә. телевизийә қаналлириниң мубалиғиләштүрүлгән тарқитишлирин, сақчилиримизни вә түркийәни еғир дәриҗидә кишилик һоқуқ дәпсәндичилики билән әйибләшлири һазирму өз пети есимиздә. лекин парижда йүз бериватқан сериқ җелиткиләр вәқәлириниң болса, толиму аз бир қисми дунйа медийасидин орун алмақта. оттура мәктәп оқуғчилириму қатнашқан наразилиқ һәрикәтлиригә сақчиларниң һәддидин зийадә күч ишлитиши вә кишилик һоқуқ дәпсәндәчиликилиригә алақидар тәнқидләр хәвәр қилинмай кәлмәктә.

сериқ җелиткиләр зади немини тәләп қилиду?

сериқ җелиткиләр худди бир сийасий партийә пирограммисға охшаш 42 маддилиқ тәләплирини елан қилди. бу тәләпләр нефит баһасиниң төвәнлитиши керәкликигә даир тәләпләрдин аллий бурун һалқип кәткән әһвалда турмақта. турмуштики қиммәтчиликни тохтитиштин баҗларниң төвәнлитишигичә, хизмәт имканийәтлириниң йахшилап берилишидин көчмәнләргә даир ташлиниши керәклик қәдәмләргичә, сайлам қанунидин тартип, пирезидентниң вәзипә өтәш муддитиниң 7 йилға чиқирилишиға қәдәр кеңәйди. әмма бир партийә болалиғандила андин ишқа ашурғили болидиған бир мунчә сийаисй, иҗтимаий, идарий вә иқтисадй тәләпләр тилға елинмақта.

һакимийәтни сайламда әмәс, кочида ағдуруш һәрикити

шүбиһисизки, демократик тәләбләр бир һәқ - һоқуқтур. демократик җәмийәтләрдә һәр түрлүк тәләбләрни әркин оттуриға қойғили болиду. шуңа йиғилиш вә намайиш әркинликини толуқ ишлитәләйду. бу арқилиқ һәтта һакимийәтләрму сайламға мәҗбурлиналайду. демократик наразилиқларға қарши һәддидин артуқ күч ишлитиш вә намайишчиларниң кишилик һоқуқлирини дәпсәндә қилиш җинайәт һесаблиниду. булар билән биргә йәнә, демократик дөләтләрдә сийасй һакимийәтләрни ағдурушниң йоллири муқәррәрләштүрүлгән болуп, сийасий һакимийәтләр кочилардики намайишлар билән әмәс, сайлам сандуқлири арқилиқ ағдурулиду. тәләпләрниң орундалмаслиқи йүзисидин иш орунлирини булаң – талаң қилиш, от қойуп бериш, өрүп ташлаш, бигунаһ инсанларға һуҗум қилиш... қатарлиқ йоллар билән һакимийәтни сайлам сандуқлирида әмәс, кочиларда ағдуруш болса, пәқәтла фашизм вә малиманчилиқ елип келиду, халас. нөвәттики вәзийәтттә йавропадики сайлам сандуқилиридин фашизм чиққан тәқдирдиму, әмма кочилардики бузғунчилиққа йүзләнгән һәрикәтләрниң қәйәргә берип тохтайдиғанлиқини бир немә демәк тәс.

фирансийә инқилабиниң инсанийәткә қалдурған тәсири

фирансийә әпсуски, коча һәрикәтлириниң нәтиҗиси етибари билән өз – өзигә вә инсанийәткә нурғун азаб – оқубәтләрни қалдурған бир дөләттур. «әркинлик, баравәрлик вә достлуқ» шоарлири билән башланған фирансийә инқилабиниң инсанийәтни әң үзлүксиз қәтлиамларға вә калла кесишләргә дучар қилғанлиқи һәммигә мәлум.  йәнә шу фирансийә инқилаби елип кәлгән милләтчилик пүтүн дунйани парчилашни давмлаштурмақта. әмдила йеңи мустәқиллиқ шатлиқиға чөмгән инсанларни йеңи кимликләр вә дөләт мәнсубийәтлири билән парчилаш, әслидә уларни хатариҗәм башқурушни ишқа ашуруп бәрмәктә. шуниңдәк фирансийәниңкигә охшаш ақартиш (зийалийлар) һәрикәтлириму инсанийәткә әқилниң қурғучи риалстик һөкүмранлиқиға тәслим болуп, өз қаришинила улуғлайдиған, риалист дәп қаримиған һәрммә нәрсини чәткә қақидиған җедәлхор, йуқиридин тәкббәрлүқ билән қарайдиған еқимларни һәдийә қилди. инсанийәт тарихиниң әң қанлиқ урушлири вә еғир қирғинчилиқлириму әнә шу зийалилар һәрикитиниң әқилчилиқ дәврлиридә мәйданға кәлгәнликини әскә алидиған болсақ, әнәнә, әхлақ, дин, тәңри қатарлиқ оқумлар қошумчә орган болуш билән өзлирини тар даиригә киргүзивелип, башқа барлиқ бағлинишлар үзүп ташланғинида, мәзкур ақартиш әқилчилиқиниң қандақ долқунларни йаратқанлиқини асанла көрүвалалаймиз.

инсанниң уени билән ойнишип, суний инсан йаритиш мәсилисидиму һәммәйлән һәқлиқ бир шәкилдә әндишә ичидимиз. адимийиликкә хатимә бериштәк бу басқучта әқилниң барлиқ қиммәт қарашлардин айрилишини кәлтүрүп чиқиридиған фирансийә типидики ақартиш һәрикәтлириниң орниға сәл қариғили болмайду. чүнки «суний инсанниң әқлигиму еһтийач қалмайду» дәп қаралмақта.

фирансийә иқилаби мәзгилидә йезилған «фирнсийәдики инқилаб һәққидә қарашлар» намлиқ китабниң йазғучиси едмунд бурк интайин очуқ һалда, коча һәрикәтлири йаки инқилап арқилиқ һакимийәтләрни ағдурушниң қанунлуқ һесаблиниши түпәйлидин келип чиқидиған һалакәтлик ақивәтләрни көрситип өткән иди. бәрат өзиипәкниң билдүргинидәк, едмунд бурк бу агаһландурушларни йезиватқан вақтида техи фирансийәдә чакобинләр (әқилпәрәс зийалийлар) һакимийәт бешиға өтмигән, әркинлик, баварәлик вә достлуқ пиринсиплири қанға меләнмигән чағ иди. падишаһ вә мәликиниму өз ичигә алған есилзадиләр вә диний затларла әмәс, адәттики инсанлардинму миңлиған киши дарға йолланмиған, робесперрә «мәданә террорлуқ паалийәтлири» билән мөтидил рәқиблириниң һәммини техи өлүмгә иттирмигән һәмдә бу өлүм җазалиридин кейин робесперрә өзиму өлүмгә техи һөкүм қилинмиған мәзгил иди.

фирансийәдә әмдиликтә йеңи бир қанунсизлиқ долқуни көтүрүлүп, дунйаға кеңийидиғандәк қилиду.  бу қаидә – қансизлиқ башқа ғәрб дөләтлири қатарлиқ нурғунлиған дөләтләр вә хәлқләргә еғир зийанларни селиш күчигә һамилидур.

қисқиси бундақ вәқәләр түркийәдә йаки ғәрб сиртидики дөләтләрдә йүз бәрсә мубалиғиләштүрүп, намайишларниң иддийәлири бурмилинип, вәқә йүз бәргән дөләт вә хәлқ кәмситилгән шәкилдә хәвәр қилшатти. әмма фирансийәгә кәлгәндә ундақ иши көрәлмидуқ. шундақ болғандиму фирансийәдики намайишларға «әҗәп обдан бопту» дейәлмәймиз. чүнки ғәрб йаки фирансийә бизниң устазимиз әмәс. биз һәрқандақ әһвалда, епирийалист издинишләргә қаримастин, ғәрб дөләтлириниңму адил болушини арзу қилиш, ғәрб хәлқи вә пүтүн инсанийәтниң дәридини ойлишиш мәҗбурийитимиз бар.  

   һөрмәтлик радийо аңлиғучи қериндашлар! йуқирида йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң мәслигә мунасивәтлик анализини диққитиңларға сундуқ. келәр һәптә йәнә охшаш вақитта, йәнә башқа анализлирини диққитиңларға сунимиз. қайта көрүшкичә аман болғайсиләр хәйир хош!!