дөләтләрниң кирим тәқсимати вә түркийә

түркийә авази радийоси: «иқтисадий сийасәт көзники» намлиқ сәһипимизниң бу һәптилик санида йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети иқтисад кафедраси оқутқучиси пирофессор доктор әрдал танас қарагөлниң «дөләтләрниң кирим тәқсимати вә түркийә» мавзулуқ анализини һузуруңларға сунимиз.

дунйа банкисиниң дөләтләрни кирим тәқсиматиға асасән муәййән категорийәләргә айриши нәтиҗисидә, төвән киримлик, оттурһал киримлик, оттуридин йуқири киримлик вә йуқири киримликтин ибарәт төт категорийә оттуриға чиқти. бу хил категорийләргә айришлар дөләтләрниң киши бешиға тоғра келидиған миллий киримлири нәзәргә елинған асаста елип берилидиған болуп, һәр бир дөләтниң муәййән кирим гурупписиға киргүзүлүшигә сәвәб болмақта. дөләтләр узун йиллар бойичә өзлири тәвә кирим гуруппилирида туруп қалғинидәк, башқа кирим гуруппилириғиму өтәләйду.  бу өтүш бәзидә дөләтләрниң киши бешиға тоғра келидиған киримлирини ашуруши билән кирим гурупписини йуқири көтүрүшигә елип барса, бәзидә киши бешиға тоғра келидиған кириминиң төвәнләп кетиши билән кирим гурупписиниң төвәнләп кетишигә елип бариду. әлвәттә дөләтләрниң һәл қилғуч нишани, киши бешиға тоғра келидиған киримни ашуруп кирим гурупписини йуқири көтүрүш болғачқа, иқтисадлирида мушу йөнилиш бойичә күч сәрп қилиду. түркийәму өзи туруватқан оттуридин йуқири кирим гурупписидин кирими йуқири дөләтләр гурупписиға кириш үчүн йеқинқи йилларда көрүнәрлик қәдәмләрни басти. түркийә иқтисадиниң нөвәттики нуқтидин бир қәдәм алдиға силҗиши үчүн алдимиздики мусапидә йолға қойулидиған сийасәтләр наһайити муһим орунда туриду.

дунйа банкиси тәрипидин елип берилған синипларға айришта, һәр бир дөләт гурупписиға нисбәтән бәлгиләнгән киши бешиға тоғра келидиған миллий кирим сизиқи бар. буниңға асасән, киши бешиға тоғра келидиған кирими 950 доллардин төвән дөләтләрниң «кирими төвән дөләтләр категорийәси»гә؛ кирими 996 доллар билән 3895 доллар арисидики дөләтләрниң «кирими оттуридин төвән дөләтләр категорийәси»гә؛ киши бешиға тоғра келидиған кирими 3896 доллар билән 12055 доллар арисидики дөләтләрниң «кирими оттуридин йуқири дөләтләр категорийәси»гә؛ кирими 12055 доллардин йуқири дөләтләрниң болса, «кирими йуқири дөләтләр категорийәси»гә киридиғанлиқини көрәләймиз.

әслидә бу йәрдики категорийәләр ичидики адәмниң диққитини күчлүк җәлп қилидиғини, 995 доллар билән 12055 доллардәк наһайити кәң даирини өз ичигә алидиған «кирими оттурһал дөләтләр» категорийәсидур. шуниң үчүн, кирими оттурһал дөләтләр категорийәси өз ичидә «кирими оттуридин төвән» вә «кирими оттуридин йуқири дөләтләр» категорийәси дәп икки түркүмгә айрилған.

«кирими оттурһал дөләтләр категорийәси» ниң бундақ кәң арилиқни өз ичигә елиши дөләтләрниң узун йиллар бойичә бу гуруппидин чиқалмаслиқини вә «кирими оттурһал » болуш тузиқи дәп атилидиған қурулминиң ичигә кирип қелишиға сәвәб болмақта. дөләтләр муәййән бир киши бешиға тоғра келидиған киримгә игә болғандин кейин, у басқучқа сиқишип қалмақта. бу әһвал әслидә иқтисадтики турғунлуқниму бирликтә елип кәлмәктә.

оттурһал кирим қилтиқидин қутулуш үчүн иқтисадта бурулуш йасаш йәни, қурулмилиқ ислаһат елип беришқа еһтийаҗ бар. дөләтләрниң нөвәттики бу қапсилип қелиш һадисисини бир тәрәп қилишиниң йоли, йеңи бир система үстигә қурулған йеңи бир иқтисад һекайиси йезиш мусаписини бесип өтиду. чүнки, һазирғичә йолға қойулған иқтисадқа алақидар истратегийә вә сийасәтләр сайисида йетидиған әң йүксәк пәллә ениқки, һазирқи һаләттин ибарәттур. бу нуқтидин кейинки басқучқа сәкрәш үчүн 12055 доллардин артуқ киши беши киримгә игә болушни халайдиған дөләтләр, һазирғичә иҗра қилип келиватқан иқтисад сийасәтлири билән биргә, тәрәққий тапқан дөләтләрдики иқтисадий һалқишни өз дөләтлиридиму ишләйдиған һаләткә кәлтүрүшниң йоллирини издишигә тоғра келиду.

түркийә иқтисади 10930 долларлиқ киши бешиға тоғра келидиған миллий кирими билән кирими оттурһалдин йуқири дөләтләр категорийәсидики бир дөләттур. йәни, түркийәниң һазирқи нуқтидин кирими йуқири дөләтләр категорийәсигә өтүши ачқучлуқ әһмийәткә игә. бу җәһәттин елип ейтқанда, нөвәттики әң муһим еһтийаҗ, бу һалқишниң әң сағлам шәкилдә ишқа ешиши үчүн зөрүр болған ислаһатларниң балдуррақ елип берилишидур.

дәрвәқә, сентәбир ейида елан қилинип түркийә иқтисадиниң алдимиздики үч йиллиқ йол хәритиси гәвдиләндүрүлгән йеңи иқтисад пилани арқилиқ мәзкур ислаһатларниң асасий сизиқлири сизилған болди. мәйли ишләпчиқириш қурулмисидики өзгириш болсун, мәйли қошумчә қиммити йуқири мәһсулат ишләпчиқириштики ешиш болсун, мәйли сиҗил иқтисадий ешиш қурулмисиға игә болуш нишани билән оттуриға қойулған бу пилан болсун, түркийә иқтисадини кирими йуқири дөләтләр сепигә қошушта қозғатқуч рол ойнайду.