маарипниң әләмшумул пиринсиплири - 2 (авазлиқ)

дунйа көзники (41)

«маарипниң әләмшумул пиринсиплири (02)»

(пирофессор доктор қудрәт булбул)

түркийә авази радийоси: «дунйаға нәзәр» йәни, «дунйа көзники» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки санида әнқәрә йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң «маарипниң әләмшумул пиринсиплири (02)» темилиқ анализинидиққитиңларға сунимиз:

есиңларда болса керәк, бир һәптә илгирики мақалимизда аләмшумул бир амил болуш сүпити билән йахши вә начар маарипниң тарқилишчанлиқи, башқа дөләтләрниң маарипиғиму йеқиндин тәсир көрситидиғанлиқи, шуңлашқа инсанийәт дунйаси үчүн аләмшумул маарип пиринсипиниң муһимлиқи үстидә тохталған идуқ. маарип нуқтисидин дунйаниң вәзийитини қисқичә анализ қилғандин кейин, әң дәсләпки икки пиринсип сүпитидә адаләт еңи сиңдуруш вә һәммә нәрсигә сәләбий әмәс, иҗабий қарайдиған (йәни йахши гуманда болидиған) кишиләрни йетиштүрүшни мәқсәт қилған бир маарип пәлсәпәси һәққидә сөз ачқан идуқ. қени әмисә анализимизни кәлгән йеримиздин давамлаштурайли!

3 – пиринсип؛

омумий әхлақ қаидә – түзүмлиригә игә шәхсләрни йетиштүридиған бир маарип.

иҗтимаий турмушни мумкин һалға кәлтүридиған нуқтилиқ амилниң кишиләрниң пиринсипал болуш вә омумий әхлақ қаидә – түзүмлиригә риайә қилиш икәнлики һәммәйлән тәрипидин қубул қилинған бир һәқиқәттур. кишиләрниң оғрилимайдиғанлиқиға, һуҗум қилмайдиғанлиқиға, начар муамилә қилмайдиғанлиқиға, йалған ейтмайдиғанлиқиға даир ишәнчимиз дәл йахши гуманлиримиздур. қени бир дәмлик болсиму булар болмиған бир җәмийәттә әтигәндә өйдин сиртқа чиққинимизни тәсәввур қилип бақайли!

растинла өйдин чиқишқа җүрәт қилаламдуқ? өйдин чиқип, тунҗи учрашқан инсанниң бизгә һуҗум қилмайдиғанлиқидин хатириҗәм болалмисақ, қандақму илгирилийәләймиз?

«кочидики инсанлар давамлиқ бизни булаң – талаң қилиду» дегән қарашта болсақчу?

һәммәйлән йаман муамилә қилдиған болса, қандақ болмақчи? йаки инсанлар әмгәк қилип әмгикиниң бәдилигә еришиниң орниға, әмгәк қилмастин, һәқлиқ болмиған нәрсиләрни алқиниға киргүвелишниңла пийидә болуп йүрсичу?

бу мисалларни техиму көпәйтиш мумкин. бундақ вәһши бир муһитта иҗтимаий турмуш мумкин боларму?

демәк җәмийәтниң иҗтимаий күлтүр даирисидә омумй әхлақ қаидә - түзүмлиригә игә болған шәхсләрни йетиштуруш маариипниң әң алдинқи қатардики мәқсәтлиридин бирси икәнлики ениқ. бу омумий қаидә түзүмләрни бәлгиләш унчә қейинму әмәс. чүнки охшаш болмиған күүлтүрләрдә бу қаидә - пиринсипларға алақидар аз вәйаки көп омумий йүзлүк бир қобуллиниш бар.

4 – пиринсип؛

икки күнни охшаш өткүзмәсликни вә әмгәк қилишни өгитидиған маарип

төвәндики пиринсиплар маарипниң тәпсилати вә усуллири билән мунасивәтликтур. йуқирида биз тилға елип өткән дәсләпки 3 пиринсип؛ адаләт, иҗабий қараш вә әхлақни асас қилидиған бир маарип болуп, булар һәр түрлүк вә һәр сәвийәдики маарипниң түп асаслиқ қиммәт қарашлиридур. бу қиммәт қарашларни асас қилмиған йаки бундақ қиммәт қарашқа игә болмиған маарипниң нәтиҗиси инсанийәткә нисбәтән чоң хәвпләрни елип келиду. инсанийәтни вәйранчилиққа сөригән дунйа урушлири, террорлуқ һуҗумлири, давамлиқ егизләватқан бихәтәрлик сепиллири, башқиларни йашитиш үчүн әмәс, йоқ қилиш үчүн оттуриға чиқиватқан һәр хил йеңи иҗадийәтләр, оқумиған инсанлар әмәс, бәлки интайин алий билимләрни алған кишиләрла қилалайдиған ишлардур. булар аз оқуш билән әмәс, бәлки толиму йуқири маарип тәрбийәси көргәндә ишқа ашурғили болидиған зулумлар, еқитқили болидиған көз йашлири вә чәктүргили болидиған азабларниң иҗадкарлиридур. 

бу маарип байлиқи инсанийәт дунйасини башқа нурғун саһәләрдә қоғдиғанға охшаш маарип саһәсидиму қоғдап қалалмайду. бу нуқтидин пәйғәмбәр әләйһиссаламниң «пайдисиз илимдин аллаһқа сиғинип панаһлиқ теләймән» дегән сөзи, толиму қиммәтлик бир әхлақий мәвқәни көрситип бериду.  диққәт қилидиған болсақ, зийанлиқ илимдинла әмәс, бәлки пайдисиз илимдинму панаһлиқ тиләйдиған бир мәвқәни намайан қилип бәрмәктә.

әмди пиринсипларға кәлсәк, әмгәк қилиш, һәр күни йеңи бир алдирашчилиқниң арқидин йүгүрүш, һәм өзимиз, һәм әтрапимиздикиләр үчүн әң пайдилиқ тиришчанлиқлардин бирисидур. паразит қуруттәк, һорун, әмгики билән әмәс, башқиларни әмгикини суйиистемал қилип җан бақидиған бир турмуш шәкли җәмийәтни чиритиду. бу даиридә маарип чоқум барлиқ кәспләрни улуғлайдиған, барлиқ кәспләргә риғбәтләндүридиған болиши вә әмгәк қилишниң өзила бир байлиқ икәнликини өгитиши лазим.  

5 – пиринсип؛

 һәммәйләнгә охшаш әмәс, инсанларниң қаблийитигә көрә сәрхилләштүридиған вә көп хиллиқни асас қилидиған бир маарип

заманивий мәркәзчилик, дөләт билән биргә һәммәйләнни бир хил дәп қарайдиған колликтивизимчи маарип усули пүтүн дунйаға омумлашти. бу омумлашқан маарип؛ һәммәйләнни маарипқа еришләйдиған қилиш нуқтисдин муһим һәссәләрни қошти. шуниң билән биргә йәнә, өз ара охшимаслиқларни йоқутуп, инсанларни бир типләштүрүштәк нәтиҗини мәйданға чиқарди. вәһаләнки, "һәр бир инсан айрим бир җан, һәр бир инсан айрим җаһан" иди.

шәйих ғалипниң «хошча бақ затина ким зубдәи аләмсин сән. мәрдуми дидәи әқвам олан адәмсин сән» (йәни, өзүңгә йахши қара, аләмләрниң өзисән. каинатниң көз қарчуғуси инсансин сән) дегән шиири бу әһвални толиму бәдиий ипадиләп бериду.

маарип һәммәйләнгә охшаш әмәс, һәр кишиниң иқтидарини байқишиға, бу байқиған иқтидари арқилиқ хусусий вә иҗтимтаий мәнпәәтләрни мәйданға чиқиришиға йетәкчи болидиған болуши лазим.

6 – пиринсип؛

әмәлий турмуш билән гирәлишип кәткән бир маарип

әнәнивий маарип системисида кишиләр көпинчә уста вә шагирт мунасивити билән маарип тәрбийәсини бивастә хизмәт үстидә алатти. бүгүнки күндә маарип органлири кәспийләшти. бу кәспийлишишниң нәтиҗиси сүпитидә, маарип оганлириниң қисмән әмәлий турмуштин азақлашқанлиқиға вә берилгән тәлим тәрбийәниңму пәқәт нәзәрийә болуп қалғанлиқиға шаһид болмақтимиз. бу әһвалға қарита ейништейинниң «маарип؛ инсан мәктәптә өгәнлириниң һәммини онтуп, ешип қалғинидур» дегән сөзидә намайан қилинғиниға охшаш, күчлүк етиразларму йоқ әмәс. маарипниң мәқсити кишини турмушқа һазирлаш болидикән, ундақта пәқәтла мәктәп үстәллиридә бирилмәслики лазим. маарип органлири вә маарипниң өзи, иҗтимаий җәмийәт, хусусий саһә, академийә вә бийукратийә дегәнгә охшаш оқуштин кейинки турмушта өзи ичидин орун алидиған органлар билән гирәләшкән болуши лазим.

 7 – пиринсип؛

йад елиш асасида әмәс, тәпәккүр қилидиған, сорап тәкшүридиған кәшпийатчи бир маарип

маарип асасән өтмүшкә йаки мәвҗут һаләткә әмәс, кәлгүсигә қаритилған тиришчанлиқтур. мәвҗут вә өтмүшниң мәһсули болған тәҗрибиләрму өгитилиши лазим әлвәттә. бирақ булар кәлгүсини техиму йахши чүшүнүш, техиму көп йеңилиқларни йаритиш үчүн өгитилиши шәрт. қандақтур өтмүшни ғачилап олтуп қилиш үчүн әмәс.  тәпәккүр қилишни, сораш вә тәтқиқ қилишни әмәс, йад елишни вә мәвҗут болғанни тәкрарлашни нишан қилған маарип бизни һәргизму кәлгүсигә елип баралмайду. инсанлар ички қабилийәтлирини тәпәккүр қилиш, сораш вә тәтқиқ қилиш арқилиқла байқийалайду. маарип инсанниң өзини байқап чиқишиға асас йаритиши лазим.

йәнә бир пиинсип орнида, дөләт органлири қиливатқандәк дөләт мәркәзчилик әмәс, бәлки маслаштуруп, тәкшүрүш астидики иҗтимаий җәмийәт вә хусуисй саһәләрни мәркәз қилған бир маариптин сөз ечишқиму болиду. йаки буни маарип усули сүпитидә айрим музакирә қилишқа тоғра келиду. бу һәқтә башқа бир мақалида айрим тохтилимиз.

шүбһисизки, бу пиринсипларниң санини техиму көпәйткили болиду. бирақ бирла мақалиға һәммини сиңдуруш толиму қейин, буниңға қизиқидиғанлар мениң «йәршарилиш дәвридә йашлар» намлиқ исламий әсиримгә қарап чиқса болиду. шуниси бир һәқиқәтки, йахши маарип тәрбийәси көргән, иқтидарлиқ болуш интайин муһим. йуқириқи пиринсиплардин мәһрум бир иқтидар игисиниң җәмийәтни қәйәргә сөрәйдиғанлиқиға капаләтлик қилғили болмайду. маарипта бу пиринсиплар өгитилмигән тәқдирдә, маарип арқилиқ фиранкиштийан (вәһший суний йаритилма инсан) ларни йариталаймиз. заманимиздики савақдашлирини аптоматик қорал билән оққа тутқан, йемәклиригә зәһәр қетип қойуватқан вә тамиқиға йиңнә селип қойғанларму инсанларни вәйранчилиқтин вәйранчилиққа сөрәйдиған җаһил, қалақ инсанлар әмәс, бәлки асаслиқ көп қисми оқумушлуқ, иқтидарлиқ, бирақ бу қабилийитини инсанларниң мәнпәәти үчүн ишлитишни зорүр дәп қаримайдиған, қаидә билмәс инсанлардин ибарәттур. дәрвәқә, маарипта немини өгәткимизгә охшаш техиму муһими немини, немә үчүн өгәткәнликимиздур. 

   һөрмәтлик радийо аңлиғучи қериндашлар! йуқирида йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң мәслигә мунасивәтлик анализини диққитиңларға сундуқ. келәр һәптә йәнә охшаш вақитта, йәнә башқа анализлирини диққитиңларға сунимиз. қайта көрүшкичә аман болғайсиләр хәйир хош!!