түркийә иқтисадиға мунасивәтлик йеқинқи өзгиришләр вә иккинчи чарәклик иқтисадий ешиш

түркийә авази радийоси: «иқтисадий сийасәт көзники» намлиқ сәһипимизниң бу һәптилик санида йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети иқтисад кафедраси оқутқучиси пирофессор доктор әрдал танас қарагөлниң «түркийә иқтисадиға мунасивәтлик йеқинқи өзгиришләр вә иккинчи чарәклик иқтисадий ешиш» мавзулуқ анализини һузуруңларға сунимиз.

түркийә иқтисади 2018 – йилиниң иккинчи чарикидә 2017 – йилиниң охшаш мәзгилигә селиштурғанда, %5.2 ашти. бу, түркийә иқтисади арқа – арқидин ешишни қолға кәлтүргән йәттинчи чарәк болуп һесаблиниду. иккинчи чарәклик санлиқ мәлуматлар, 2018 – йилиниң биринчи чарикидә %7.3 лик ешишни қолға кәлтүргән түркийә иқтисадиниң ешиш сүритиниң иккинчи чарәктә биринчи чарәккә селиштурғанда муәййән дәриҗидә астилиғанлиқиға ишарәт қилмақта. әслидә бу санлиқ мәлуматлар, бу йилниң қалған йерими шундақла 2018 – йиллиқ омумий иқтисадий ешишниң дәсләпки сигналлирини бәргән болди. бу нуқтидин иккинчи чарәк иқтисадий ешишиниң 2018 – йиллиқ ешишқа иҗабий мәнидә һәссә қошидиғанлиқини ейтиш мумкин.

әлвәттә, йеқинқи мәзгилләрдә түркийә иқтисади дуч кәлгән асассиз һәрикәтләрниң ташқи перевотниң күчлүк өрләп кетишигә сәвәб болғанлиқини вә ташқи перевоттики бу давалғушларниң бу һәптә ичидә чақирилидиған пул сийасити оргини йиғинида чиқирилидиған қарарлардин кейин қайси йөнилишкә йүзлинидиғанлиқи күчлүк қизиқиш қозғимақта. буниңдин башқа, нөвәттики бу давалғушларниң ийул – авғуст – сентәбир айлирини өз ичигә алидиған үчинчи чарәклик иқтисадий ешишқа қандақ тәсир көрситидиғанлиқиниму айрим муһакимә қилишқа тоғра келиду.

иккинчи чарәклик иқтисадий гүллинишкә алақидар санлиқ мәлуматларға қарап, истемал вә селинма нисбитидә муәййән дәриҗидә астилаш болғанлиқини көрүвалғили болиду. лекин, бу астилашқа қаримай, санлиқ мәлуматлар ешишниң шәкиллинишидә ички тәләпниң йәнила муһим орунға игә икәнликигә ишарәт қилмақта. бу мәзгилдә експортта көрүнәрлик ешиш болди؛ өткән йилниң охшаш мәзгилигә селиштурғанда, експорт %4.5 ашти. импорт болса, бултурқиниң охшаш мәзгилигә селиштурғанда, %0.3 йәни чәклик миқдарда ашти.

алдимиздики мусапигә қарита, дунйа содиси муәййән миқдарда тарийишқа йүз тутқан мушундақ бир пәйттә, түркийәниң иқтисади намайан қилидиған ташқи сода күчиниңму наһайити муһим икәнликини ейтишимиз мумкин. түркийә иқтисади 2018 – йили експортта йеңи утуқларни қолға кәлтүргән тәқдирдә, експорт сайисида қизил рәқәмни төвәнлитидиған ешиш модели иҗра қилиниши؛ бу модел түркийә иқтисадини көзлигән муқим ешиш қурулмисиға игә қилиши мумкин.

йәнә бир тәрәптин ешишқа алақидар санлиқ мәлуматларни паалийәт нуқтисидин муһакимә қилидиған болсақ, йеза – игиликниң %1.5лик төвәнләш билән кәйнигә чекингәнликини, хизмәт саһәсидә %8, санаәттә %4.3 вә қурулуш саһәсидә %0.8 лик ешиш көрүлгәнликини ейтишқа болиду. буниңдин башқа, түркийә иқтисади иккинчи чарәктә қолға кәлтүргән %5.2 лик бу ешиш нисбити билән, иқтисадий һәмкарлиқ вә тәрәққийат тәшкилатиға әза дөләтләр арисида байрақдар орунға йәткән, йавропа иттипақиға әза дөләтләр арисида иккинчи рәттин орун алған болди.

2018 – йилиниң иккинчи йеримида йәни 3 – вә 4 – чарәктә қолға кәлтүрүлидиған иқтисадий ешишта, ташқи перевоттики йөлинишниң тәсириниң рошән шәкилдә һес қилинидиғанлиқи ениқ. елан қилинған иккинчи чарәклик иқтисадий ешишқа алақидар санлиқ мәлуматлардин түркийә иқтисадиниң тәңпуңлишиш басқучиға әмәлий қәдәм басқанлиқи чиқип туриду. демәк, иғвагәр һәрикәтләргә дуч келишимиз болсун, мәйли геополитикилиқ хәвпләргә қарши күрәш қиливатқан мушу мусапидә болсун, мәвҗут иқтисадий мувазинәтни сақлап қелиш билән биргә, һәм йәрлик һәм дунйави өлчәмдә иқтисадий вә сийасий динамизмни тәңпуңлаштуруп елип меңишниңму наһайити муһим икәнликини тәкитләш лазим.

буниңдин сирт, доллардики давалғушлар наһайити йуқири болуватқан, ташқи перевоттики өрләп кетишниң түп макро иқтисадий көрсәткүчләргә көрситидиған сәлбий тәсирини бир тәрәп қилиш үчүн пул сийасити васитилириға тайинип чарә – тәдбирләр йолға қойулуватқан мушундақ бир пәйттә, макро иқтисадий көрсәткүчләр үчүн йеңи нишанларниң бекитилишигә, бу нишанларға йетиш йолида иҗра қилинидиған сийасәтләрни бәлгиләйдиған йеңи бир оттура мәзгиллик пиланға бағланған үмид күчәйди.

нөвәттә пул – муамилә базарлириниң көзи – қулиқи һәм йолға қойулидиған малийә сийасити, һәм пул сийаситигә мас макро иқтисадий көрсәткүчләр бекитилгән йеңи оттура мәзгиллик пиланға мәркәзләшмәктә.