«дунйа көзники»  (08)

йавропа киризиси

(пирофессор доктор қудрәт булбул)

түркийә авази радийоси: «дунйаға нәзәр» йәни «дунйа көзники» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки санида әнқәрә йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң «йавропа киризиси» темилиқ анализини диққитиңларға сунимиз:

йавропа киризиси

қени бир ойлунуп беқиң, хиристийан йаки йәһудийлардин 5 киши көйдүрүп өлтүрүлгән болса, дунйа қандақ инкас қайтурар иди? фирансийәдә өйгә қәстән от қойуп бериш түпәйли 2017 – йили 2 – өктәбирдә 3 түрк өсмурни қошқанда, җәмий 5 мусулман көйүп җан бәрди.

мәсилән؛ түркийәдики чиркав вә синагогларға һәр йили онлиған қетим һуҗум қилиш вәқәси йүз бәрсә йаки от қойуп берилсичу?

германийәдә 2015 – йилиниң ахириқи чарикидә җамиләргә җәмий 24 қетим һуҗум қилиш вәқәси йүз бәрди[1].

һеч бир дөләттә бундақ вәқәләрниң йүз беришини әлвәттә халимаймиз. бу соални сорашму инсанни азаблайдиған бир иш. бирақ шуниси бир һәқиқәтки, әгәр бундақ вәқәләр сизниң дөлитиңиздә йүз бәргән болса, дөлитиңизниң бихәтәр әмәслики, һәқ – һоқуқ, әркинликләрниң дәпсәндә қилиниватқанлиқи, охшаш болмиған турмуш усуллириниң тәһдиткә учраватқанлиқи пүтүн дунйаға җар селинған вә күнтәртипләрниң әң алдинқи қатариға елип чиқилған, пүтүн инсанларниң әс - хатирисигә ойуп йезишқан болатти. сизни хиҗаләттин йәрдин бешиңизни көтүрәлмәйдиған һалға кәлтүрп қойған болатти. лекин әндишиләнмисңизму болиду. бу вәқәләр сизниң дөлитиңиздә әмәс, йавропа дөләтлиридә йүз бәрмәктә. шуңа нә сиз сәзмәйсиз, нә дунйа сәзмәйду.

қиммәт қараш йаратқан бир йавропа

йавропа йеқинқи дәврләгә қәдәр бундақ әмәс иди. болупму 2 – дунйа урушинң аччиқ тәҗрибилири билән һәмкарлиқ, өзара чүшүнүш вә ортақлишишни илгири сүридиған бир йавропа бар иди. бу иҗабий қараш вә күнтәртип йавропа иттипақини апиридә қилди. йавропа иттипақи йеңи иҗабий күнтәртип вә һәмкарлиқлири билән өзлириниң ичидики вә районидики фашизм, натсизм қатарлиқ ирқий айримчи қарашларни һәл қилиш, демокрактик қиммәт қарашларни риғбәтләндүрүш, кишилик һоқуқ, қанунниң үстүнлики, иҗтимаий вә иқтисадий әркинликләрни тәрәққий қилдуруш қатарлиқ саһәләрдә интайин муһим мусапиләрни бесип өтти. мана әмди бүгүнки күндә болса, бу қиммәт қарашлирини бир бирләп истемал қилип түгитиватқан болсиму, йәнила йавропа иттипақиниң йеқинқи мәзгилдә бу қиммәт қарашларға муһим төһпә қошқанлиқини чәткә қеқишқа болмайду. гәрчә гиорге фредман «йавропа кирзиси» намлиқ тәтқиқатида, 1945 – йилидин 1991 – йилғичә болған мәзгилдә, йавропаниң қолға кәлтүргән утуқлири йавропа билән әмәс, америка вә русийәниң йавропаға тинчлиқни мәҗбурлап теңиши билән қолға кәлди, дәп изақлисиму, мән бу қарашқа қетилип кәтмәймән. йаропаниң өтмүштики дәрт – әләмләрдин савақ елип, принсипал сийасәтләрни тәрәққий қилидурғанлиқини вә районида иҗабий тәсир йаратқанлиқини инкар қилишқа болмайду. 

бешини ечигә теқивалған, өз қорқунчисиға тәслим болған вә тәһдит йаритиватқан бир йавропа

әпсуски, әмди биз йетип кәлгән нуқтида ундақ йавропа қалмиди. күнсири чәт әлликләргә өчмәнлик, көчмәнләргә дүшмәнлик қилиш әвҗ еливатқан бир йавропа бар. фашист вә натсист партийәләр барғансири авазға еришиш нисбитини ашурмақта. ирқий айримчилиқ асасидики партийәләр әмдиликтә һакимийәт бешиға кәлмәктә. мөтидил рәһбәрләрниң сани барғансири азийишиға әгишип, йерақни көрәлмәйдиған рәһбәрләрниң сани ашмақта. охшаш болмиған турмуш усуллириға вә ибадәтханиларға қилиниватқан һуҗумлар әмдиликтә хәвәр болуш қиммитиниму йоқутуп қойған әһвалда турмақта.  

җәмийәт тәтқиқатлири, йавропадики көчмәнләрниң бағансири өзлириниң техиму бәк чәткә қеқиливатқанлиқилирини һес қилватқанқилиқини көрситип бәрмәктә. сийасий партийәләр дөлитиниң әһвалини техиму йахшилашқа даир иҗабий күнтәртипләр билән әмәс, бәлки көчмәнләргә өчмәнлик қилиш арқилиқ сәлибий күнтәртипләр билән һакимийәт бешиға келишкә тиришмақта. австерийәдикигә охшаш «көчмәнләр нисбитини нөлгә чүшүрүш»кә вәдә қилғандила андин һакимийәт бешиға келиш нисип болмақта. австерийә дүч келиватқан аталмиш көчмәнләр тәһдити тәхминән түркийәдики көчмәнләрниң йүздә бир пирсәнтигиму тәң кәлмәйдиғанлиқини ойлайдиған болсақ, йавропаниң қандақ қорқунчқа мубтила болғанлиқини ичинған һалда көрәләймиз. (түркийә саһибханлиқ қиливатқан 3 йерим милйон күчмәнниң %1 ини һесаплиғанда 35 миң киши болиду)

аңниң йоқулуши

дөләтләр бәзидә мушу хил кирзисләргиму мубтила болуп туриду. бундақ чағда дөләт органлири вә йерақ көрәр рәһбәрләр техиму мөтидил сийасәтләрни оттуриға чиқирип, киризисниң чоңқурлап кетишиниң алдини алиду. мумкин қәдәр дөлитини киризистин қутқузиду. бирақ көчмәнләргә, мусулманларға вә түркләргә көрситилгән назарилиқларға шундақла даим уларни әйибләш характерлиқ позитсийәлиригә қарайдиған болсақ, йавропаниң әқли тормозлинип қалғанлиқини ейталаймиз. өзигә болған ишәнчини вә аңни йоқутуп қойған бир йавропаға дүч кәлмәктимиз. бу қалақлиқ дәвригә кирип қалған йаврпаниң йоруққа чиқиши бәк қейиндәк көриниду.

йавропа мәсилини көчмәнләргә доңгәп қоймаслиқи лазим

мана булар асасән йавропаниң киризиси. көчмәнләр, мусулманлар вә түркләр узун заманлардин буйан йавропада йашимақта. һазир сани анчә көп әмәс, көчмәнләр турмуш усулини бәк өзгәртип кәткиниму йоқ. йавропа ортақ қиммәт қарашларни илгири сүриватқан мәзгилләрдә көчмәнләргә интайин иҗабий муамилә қилған әмма әмдиликтә әйибләш вә йәкләш харакетрлик муамилә қиливатқан болса, мәсилиниң йавропаниң өзидә икәнликини көрүш лазим. бу киризисниң асасида йавропадики иқтисадий турғунлуқ вә йәр шарилишиштин дегәндәк пайда алалмаслиқ, болупму йавропаниң өтмүшидә көп хил кимликлик, көп милләтлик бир тарихиниң болмиғанлиқи йошурунуп йатқанлиқини тилға алалаймиз.  

йавропа 2 – дунйа урушидин илгириму йәнә мушуниңға охшаш киризискә мубтила болған иди. әйни чағда өзлири мубтила болған иқтисади турғунлуқ сәвәбидин өзиниң киризисиниму көрәлмигән йавропа, йәһудийларни түп мәсилә қатарида көрүшкә башлиған иди. йавропа охшимаслиқлардин қорқуп кәткән вә барғансири тәһдит қаришини йуқири көтүргән болғачқа буниң дәрдини йәһудийлардин чиқириш йолини таллиған иди. йәһудийларға қилғулиқлириниң һәммини қилғандин кейин, йавропаниң 2 – дунйа урушини башлап, һәм өзлирини һәм дунйани отқа иттиргәнлики болса, әсли киризисниң сәвәби йәһудийлар әмәсликини ениқ испатлап бәрди. бирақ йавропаниң өз хаталиқини тонумаслиқиниң бәдилини пүтүн дунйа интайин еғир шәкилдә өтигән болди. мана әмди бүгүнки күндиму көчмәнләр вә мусулманлар үстидин йаврпа өзи вә өз кәлгүсии һәққидә талаш - тартиш қилмақта. көчмәнләргә вә мусулманларға қарита чәкләш, уларниң әркинлик саһәлирини тарайтиш характерлиқ сийасәтләрни йолға қоймақта. уларға, уларниң турмуш усуллириға вә ибадәтханлириға қилиниватқан һуҗумларға көз йумувелип йүрмәктә. йавропалиқ мутәхәссиләр, зийалийлар вә дөләт әрбаблириниң қайтиму – қайта йәнә әшу тарихтики һалакәтлик хаталиқни садир қилмаслиқи үчүн мәслини тоғра анализ қилиши лазим. 

йавропа мубтила болған бу киризис һәл боларму?

буниң үчүн алди билән киризисни көчмәнләр, мусулманлар, йаки түркләрниң чиқармиғанлиқини җүмлидин мәсилиләрни тоғра көрүш вә өз хаталиқини тонуш лазим. йавропаниң өз киризисини һәл қилалайдиғанлиқиға мән анчә үмид билән қаримаймән. бирақ бу мәслә үстидә айрим тохталмайму болмайду – әлвәттә.   

(аптори: йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбул)

һөрмәтлик радийо аңлиғучи қериндашлар! йуқирида йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң мәслигә мунасивәтлик анализини диққитиңларға сундуқ. келәр һәптә йәнә охшаш вақитта, йәнә башқа анализлирини диққитиңларға сунимиз. қайта көрүшкичә аман болғайсиләр хәйир хош!!