микро милләтчилик хәвпи

йавропа иттипақи дөләтлиридә ирқчилиқ күндин-күнгә күчийип бармақта. германийә, голландийә вә белгийәдин кейин австирийәдиму һакимийәт бешиға ашқун милләтчи партийәләр кәлди.

өткән һәптә австрийәдә өткүзүлгән сайламда ирқчилиқ вә мусулманларни чәткә қақидиған сийасәтләрни йолға қойуп кәлгән австирийә хәлқ партийәси утуп чиқти. буниңдин башқа йәнә радикал милләтчилик вә натсизим идийәлирини тәрғип қилип келиватқан австирийә әркинлик партийәсиму сайламда көринәрлик авазға еришип иккинчи чоң партийәгә айланди.

өткән ай германийәдиму өткүзүлгән сайламда мусулманлар болупму түркләрни һақарәт қилишни өзлиригә сийасий нишанлардин бири қилип бекитивалған радикал милләтчи партийәләрму хели йуқири авазға еришти. һәтта инсан һәқлири вә демократийәни йақлайдиғанлиқини илгири сүрүп келиватқан германийә иҗтимаий демократчилар партийәсиму мусулманларға, чәт әллик ишчиларға вә көчмәнләргә қарши идийәләрни оттуриға қойуп сийасий тәшвиқат елип барди.

йавропада радикал милләтчилик еқиминиң тез сүрәттә йамриватқанлиқини австирийәдики сайламлардин көрүелиш тәс әмәс. 1945-йилдин буйан хатирҗәм дәвирни баштин кәчүргән йавропаниң йеқинқи мәзгилләрдә ирқчилиқ, натсизим вә нәпрәт җинайити қатарлиқ өзгиләрни чәткә қеқиш қайнимиға кирип қелишиға һәйран қалмаслиқ керәк. чүнки йавропа қитәси йазма тарихдин буйан һечқачан 100 йил урушсиз, җедәлсиз йаки ички тоқунушсиз дәвирни баштин кәчүрүп бақмиди, йавропаниң әң узун тоқунушсиз мәзгили 1945-йилдин кейинки мәзгилни өз ичигә алиду. буниң сәвәблири мундақ: йавропа дөләтлириниң башқа районлардики дөләтләр билән һасил қилған тинчлиқ келишимлири вә бу келишимләрниң нәтиҗисидә шәкилләнгән сийасий вәзийәт, шундақла йәнә технологийәниң тез сүрәттә тәрәққий қилиши нәтиҗисидә йавропа иқтисадий җәһәттин гүллинишидур.

нөвәттә «тарихий шәһәр»дәп атилип келиватқан йавропа шәһәрлири 2-дунйа урушида йәр билән йәксан болғаниди. инсанийәтниң ортақ мираси һесаблинидиған тарихи йадикарлиқлар, имарәтләр вә районлар һава, қуруқлуқ вә деңиздин елип берилған бомбадиманлар нәтиҗисидә ханивәйран болуп кәткәниди, 1945-йилдин 70-йилғичә болған мәзгилдә йавропа 2-дунйа уруши қалдуруп кәткән чоңқур җараһәтләргә чарә тепиш вә ул-әслиһә қурулушлирини қайтидин бәрпа қилиш билән бәнд болди. 60-йилларда баш көтүргән оқуғучилар исйанлири бир мәһәл хатирҗәмлик ичидә йашиған йавропаниң арамини бузувәтти, буниңға әгшип террорлуқ вәқәлириму әвҗ елишқа башлиди,һәтта бир қисим дөләтләрниң баш министирлири тутуп кетилип өлтүрүлидиған вәһимлик вәқәләр йүз бәрди, италийә баш министири алдо морни қизил «җәңчиләр»исимлик солчил террорлуқ тәшкилати өлтүргәниди. бу вәқәләр йүз берип 10 йил өткәндин кейин мәлум бир террорлуқ тәшкилати шиветсиә баш министири олоф палмейни қәтл қилди. террорлуқ вә зоравнлиқ қилмишлири йавропаға еғир зийанларни беришкә башлишиши билән, қисқа вақит ичидила террорлуқ тәшкилатлири тазиланди. мәсилән, германийәдики мәшһур бааде –мейхоф тәшкилатиниң каттибашлири бир кечидила турмиға ташланди вә әтиси бу каттибашларниң өзлирини өлтүрүвалғанлиқи хәвири пүткүл дунйаға тарқалди. әпсус ғәрб дунйасида мәйданға кәлгән терроризим йоқимай оттура шәрқ вә асийаға таралди.

нөвәттә йавропа йилардин буйан терроризимға тутқан йумшақ позитийәсиниң җазасини чекиватиду. йавропа дөләтлиридики мусулман, көчмән вә чәт әллик ишчиларға болған дүшмәнлик бир мәзгилдин кейин мәзһәп вә микро милләтчилик тоқунушлириға йүзлиниду. мусулманлар, көчмәнләр вә чәт әллик ишчилар күнләрниң биридә мәмликәтлиригә қайтип кәткәндә йавропада шәкилләнгән милләтчилик еқимини йоқитиш асанға чүшәмду?

ирқчилиқ кесәллики қарши еқим вә күчләр болмай туруп мәвҗут болалмайду, бу кесәлликкә муптила болғучилар чоқум дүшмән пәйда қилиду. каталонийә буниңға мисал болалайду, каталонийәликләр мәркизи һөкүмәттин айрилип чиқишниң койида йүрмәктә. барселонада каталан милләтчилики мадрид һөкүмитиниң бешини қаттиқ ағритмақта, иш буниңлиқ билән түгимәйду, чүнки каталан милләтчилики каталонийәликләрниң өзигиму зийан бериду, каталонийәликләр пайтәхт қилмақчи болған барселона нә каталонийәликләргә тәвә әмәс,нә испанийә мәркизи һөкүмитигә тәвә әмәс. барселонани кәзмигән йаки билмәйдиғанлар билән муну учурни ортақлашмақчимән: барселонани барселона қилған пүткүл тарихий йадикарлиқлар вә мәдәнийәт әсәрлириниң игиси әслидә арагонлуқлардур. арагонлуқлар болса падишаһ фердинандниң әвлатлири болуп, улар күчлүк дәриҗидә милләтчилик туйғусиға игә. каталонийәликләр испанийәдин айрилип чиққан һаман арагонлуқлар билән зиддийәтләшмәй  қалмайду. испанийәдә диндин чиққучиларни җазалиған, мусулман вә йәһудиларни қирғин қилғанларниң арагонлуқлар икәнликини нәзәргә алған чеғимизда каталонийәликләрни қандақ бир күчниң күтүп турғанлиқини тәхмин қилиш тәс әмәс.

германийә, белгийә, италийә, фирансийә, искандинав дөләтлиридә баш көтүргән милләтчилик аста-аста микро милләтчиликкә йүзлиниватиду, германийәдики әң чоң вә әң бай болған бавйера өлкиси исйан чиқиришқа башлиди. италийәдики шималий районларму бу йолда меңишниң тәййарлиқини қилмақта, шиветсийә 12 өлкидин тәшкил тапиду, викиңларниң әвладлири һазирдин башлап бир-бирилиригә хирс қилишқа башлиди.

фирансийәниң корсика вә башқа районлиридиму мушуниңға охшаш мәсилиләр мәвҗут болуп, район милләтчилики ақ деңиз дөләтлирини чаңгилиға аллибурун елип болди. йиллардин буйан иқтисадий киризис ичидә туруп келиватқан гиретсийәдиму етник милләтчилик хәвпи бар.

йавропада әвҗигә чиққан микро милләтчилик һадисисигә қаримай, өткән һәптә түркийә җумһур рәиси рәҗәп таййип әрдоған сирбийә пирезидентиниң тәклипигә бинаән сирбийәдә зийарәттә болди, тарихтин буйан давамлишип кәлгән түркләр билән сирблар оттурисидики риқабәт вә адавәт һәммигә мәлум, йугуславийә йимрилгәндиму түркләр билән йеқин туғқан һесаблинидиған бошнақларға йүргүзүлгән ирқий қирғинчлиқ сийасити вә косова урушиниң барлиқ җараһәтлири һәр бир түркийә пуқрасиниң қәлбидә чоңқур изларни қалдурғаниди.

бирақ түркийә җумһур рәиси рәҗәп таййип әрдоған  йавропада әвҗ елип кетиватқан микро милләтчилик еқимиға қаримай йавропа дөләтлири билән сийасий, сода вә дипломатик мунасивәтләрни күчәйтиш үчүн зор күч сәрп қилмақта. йавропаниң милләтчилик һадисисиниң чаңгилиға кирип қалғанлиқини пәрқ әткән йәнә бир рәһбәр болса сирбийә пирезиденти александер вувичтур. әрдоғанни сирбийә зийаритидә йалғуз ташлап қоймиған пирезидент александер дунйаниң 16-әсирдә әмәсликини әскәртип, түрк вә срб иттипақиниң зөрүрликини билдүрди.

икки рәһбәрниң йеқинлишиши әмәлийәттә йавропада баш көтүргән ашқун милләтчилик еқимиға қайтурулған ибрәтлик инкастур. техи йеқин мәзгилгичә бири-биригә соғуқ муамилә қилип келиватқан бу икки дөләт һазир сийасий вә иқтисадий саһәдә күчлүк мунасивәт орнатти, бу йавропаға үмид елип келиши керәк.

йавропа парламенти билән йавропа комитетида ирқчилар билән натсистларму бар, навада йавропалиқ сийасәтчиләр меркел вә кирузға охшаш ирқчилиқни тәшәббус қилидиған тәшвиқатларни қилидиған болса, йавропа комитети вә парламенти ашқун милләтчиләр билән натсистларниң қолиға өтүп кетиду.