сүрә нүр һәққидә қисқичә чүшәнчә - 1

түркийә авази радийоси: һөрмәтлик радийо аңлиғучи қериндашлар есиңларда болса керәк, «қуран вә сүрилири билән тонуштиңизму?» намлиқ пирограммимизниң алдинқи бөлимидә силәргә сүрә мөминунниң назил болған вақти, қисқичә тарихий арқа көриниши вә мәзмунини аңлатқан идуқ. бүгүнки бөлүмидә болса, сүрә нурниң назил болған вақти, тарихий арқа көриниши вә мәзмунини аңлитимиз.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

сүрә нүр һәққидә қисқичә чүшәнчә - 1

атилиши:

бу исим сүридики 5 ـ рукуниң «аллَّهُ нُорُ алсَّмَаоَатِ оَалْأَрْضِ» «аллаһ асманларниң вә земинниң нуридур» дегән 1 ـ айитидин елинған. 

назил болған вақти:

бу сүриниң ”бәни мустәлиқ ғазати“дин кийин назил болғанлиқида һәммәйлән бирдәк пикиргә игә. қуранниң өзидики байанларму бу сүриниң иккинчи вә үчинчи рукулирида тилға илинған ”афк“ ”бөһтан“ вәқәсигә мунасивәтлик назил болғанлиқини ипадиләп бериду. барлиқ ”мөтәбир“ (ишәнчилик) ривайәтләргә көрә ”афк“ ”бөһтан“ вәқәсиниң ”бәни мустәлиқ ғазати“ сәпиридә йүз бәргәнлики мәлум. әмма «бу ғазат һиҗрийәниң 5 ـ йили иһзаб ғазитидин илгири мәйданға кәлгәнму йаки һиҗрийәниң 6 ـ йили иһзаб ғазитидин кийин йүз бәргәнму?» дегән мәсилидә мәлум ихтилаплар сақланмақта. буни тәкшуруп көрүшниң зөрүрлики шуйәрдики, нүр сүриси вә еһзаб сүрисидин ибарәт қуран кәримниң мушу иккила сүрисидә ”һиҗабқа“ (пәрдигә) аит әһкамлар байан қилинған һәмдә пәқиһләрниң бирдәк қариши бойичә бу һәр икки сүрә еһзаб ғазити мәзгилидә назил болған. навада биз ”еһзаб ғазити бәни мустәлиқ ғазатидин илгири мәйданға кәлгән“ дәп қарисақ, буниң мәниси «һиҗабқа аит әһкамлар еһзаб сүрисидә башлинип, нүр сүрисидә мукәммәлләшкән» дегәнлик болиду. навада биз «бәни мустәлиқ ғазати иһзаб ғазитидин илгири мәйданға кәлгән» дәп қарисақ, у чағда һиҗабқа аит әһкамларниң тәртипи тәтүрисигә өрилип, нүр сүрисидә башланған вә еһзаб сүрисидә мукәммәлләшкән болиду. биз йәниму ичкәрләштин илгири мана бу нуқтидин сүриниң назил болған вақтини қайта тәкшүрүп көришни зөрүр таптуқ.

ибни сәидниң байанида, «бәни мустәлиқ ғазати һиҗрийәниң 5 ـ йили шабан ийида мәйданға кәлгән, андин һиҗрийәниң 5 ـ йили зулқәдә ийида еһзаб ғазити (йаки хәндәк ғазити) мәйданға кәлгән» дәп тилға елиниду. бу нуқтини тәкитләйдиған чоң пакит һәзрәти аишә рәзийәллаһа әнһаниң ”афк“ ”бөһтан“ вәқәсигә аит бәзи ривайәтлиридә, сәид ибни убадә билән сәид ибни муаз рәзийәллаһу әнһумлар оттурисида йүз бәргән маҗраниң тилға елинғанлиқи һәмдә барлиқ ”мөтәбир“ (ишәнчилик) ривайәтләргә көрә сәид ибни муаз рәзийәллаһу әнһуниң еһзаб ғазитидин кийинла мәйданға кәлгән «бәни қурәйзә ғазитида» шәһид болғанлиқи, шу вәҗидин сәид ибни муаз рәзийәллаһу әнһуниң һиҗрийәниң 6 ـ йили мәвҗут болуш имкани қәтий мүмкин әмәслики болуп һесаплиниду.

*** ***** ******

йәнә бир тәрәптә муһәмәд ибни исһақниң ривайити һиҗрийәниң 5 ـ йили шаввал ийида еһзаб ғазити мәйданға кәлгәнликини, һиҗрийәниң 6 ـ йили шөбан ийида бәни мустәлиқ ғазати мәйданға кәлгәнликини көрситиду. бу нуқтини аишә рәзийәллаһа әнһа вә башқиларниң интайин нурғун ”мөтәбир“ (ишәнчилик) ривайәтлири тәкитләп бериду вә бу ривайәтләрдин еһзаб сүрисидә учрайдиған һиҗабқа аит әһкамларниң ”афк“ ”бөһтан“ вәқәсидин илгири назил қилинғанлиқини биливалғили болиду. улардин йәнә шуниму биливелишқа болидуки, пәйғәмбәр әләйһиссалам һәзрәти зәйнәб рәзийәллаһа әнһа билән еһзаб ғазитидин кийин һиҗрийәниң 5 ـ йили зулқәдә ейида никаһланған болуп, (бу вәқә еһзаб сүрисидиму тилға елиниду) һәмнә бинт һәҗиш өз һәмшириши   һәзрәти зәйнәб рәзийәллаһа әнһаниң һәзрәти аишә рәзийәллаһа әнһаға күндәш болғанлиқи сәвәбидинла ”афк“ ”бөһтан“ вәқәсигә қатнашқан иди. шуниси иниқки, һәмширисиниң күндишигә қарши туйғуда болуш күндәшлик мунасивети башлинип хели мәзгилгичә сақлинидиған бир иш. мана бу пакитларниң һәммиси ибни исһақниң ривайитини техиму күчләндүрүп бериду. әмма уни қобул қилишқа һиҗрийәниң 6 ـ йили һәзрити сәид ибни муаз рәзийәллаһу әнһуниң мавҗут болуп туришидин ибарәт бирла иш тусалғу болиду. бу қейинчилиқни һәл қилғили болидиған нуқта шуйәрдики, аишә рәзийәллаһа әнһаниң бу вәқәгә мунасивәтлик равайәтлириниң бәзисидә сәид ибни муаз рәзийәллаһу әнһу тилға елинған болса, йәнә бәзилиридә униң орниға усәййид ибни һузәйр рәзийәллаһу әнһу тилға елинған. дәл мана бу кейинки ривайәтләр йуқириқи иккинчи байанға таза мас кәлгән болиду. навада сәид ибни муаз рәзийәллаһу әнһуниң мәвҗутлиқи нуқтисидинла бәни мустәлиқ ғазити билән  ”афк“ ”бөһтан“ вәқәсини еһзаб вә қурәйзә ғазатлиридин илгири болған ишлар дәп қарайдиған болсақ, у чағда һиҗабқа аит әһкамларниң назил болиши вә зәйнәб рәзийәллаһа әнһаниң никаһлиниши қатарлиқ ишларниң һәммиси униңдинму илгири болған болиду. шуниң билән бу иш техиму һәл қилғили болмайдиған қийинчилиққа айлинип қалиду. һалбуки, зәйнәб рәзийәллаһа әнһаниң никаһлиниши билән һиҗабқа аит әһкамларниң назил болиши дәл еһзаб вә қурәйзә ғазатлиридин кийинки ишлар икәнликини қуран кәрим вә интайин көп сандики сәһиһ һәдисләр дәлилләп бериду. ибни һәзим вә ибни қәййум қатарлиқ башқа нурғун тәтқиқатчилар дәл мушу асаста ибни исһақниң ривайитини тоғра дәп қарар қилған һәмдә бизму охшашла туғра дәп қараймиз.

**** **** ******* *****

тарихий арқа көриниши:

нүр сүрисиниң һиҗрийә 6 ـ йилиниң ахириқи йеримида, еһзаб сүрисидин бирқанчә ай кийин назил болғанлиқини тәтқиқ қилип болғандин кийин әмди униң қандақ вәзийәттә назил қилинғанлиқиға қарап  чиқишимиз лазим.

ислам инқилабиниң әрәпләр ичидики йүксилиши бәдир уришидин таки хәндәк ғазитиғичә болған мәзгилләрдә шу дәриҗидә тәрәққий қилған идики, һәтта мушрик, йәһудий, мунапиқ вә башқа пүрсәтпәрәсләрниң һәммиси қорал күчигә тайинип бу йеңи нәвқиран җамаәтни мәғлуп қилғили болмайдиғанлиқини һис қилишмақта иди. хәндәк уришида улар бирлишип он миң кишлик қошун билән мәдинигә һуҗум қилған вә бир айға қәдәр шунчә җапалиқ тиришчанлиқ көрсәткән туруқлуқ, йәнила мәғлуп болған һалда чикинишкә мәҗбур болған иди. шу чағда пәйғәмбәр әләйһиссалам «лн тғзокм қрйш бид иамкм һуа олкнкм тғзонһм» «мушу йилдин етибарән қурәйш силәргә һуҗум қилалмайду, бәлки силәр уларға һуҗум қилисиләр» дегән иди. бу гойа «ислам дүшмәнлириниң һуҗум күчи ахирилашти. әмди ислам һәркити мудапиә әмәс, бәлки һуҗум уриши қилиду. купирлиқ болса, һуҗум әмәс, мудапиә уриши қилишқа башлайду» дәп җакарлиғанлиқ иди. бу шу чағдики вәзийәткә берилгән интайин тоғра баһа болуп, башқа барлиқ пирқиләрму уни чуңқур һес қилмақта иди.

шуниси иниқки, исламниң бунчә күнсири алға илгириләп кетишигә қандақтур саниниң көплики сәвәб болалмайтти. чунки ”бәдир“дин тартип, ”хәндәк“кичә болған барлиқ урушларда куппарлар сан җәһәттә нәччә һәссә үстун, мусулманлар болса, аран онда биригә тәң келидиған санға игә иди.

бу илгириләшни йәнә қандақтур исламниң қурал күчидинму көргили болмайтти. чунки куппарлар қурал җәһәттә мусулманлардин хелила еғир салмақни игиләйтти. иқтисад, нам ـ шөһрәт вә җәмийәттики тәсири җәһәттинму мусулманлар капирларға тәң келәлмәйтти. капирлар әрәпләрниң барлиқ иқтисадий вастилириға игә болған болса, мусулманлар ачлиқтин өливатқан иди. капирларға барлиқ әрәп мушриклири вә һәр қайси әһли кетаб қәбилиләр арқа түрүк боливатқан болса, мусулманлар йеңи бир динни дәвәт қилғанлиқи сәвәбидин җаһаләт түзимини қоллаватқан пүтүн қәвмниң ғәмхорлиқидин айрилип қалмақта иди. мушундақ әһвалдиму йәнила мусулманларни алға илгириләткән нәрсә худди барлиқ дүшмәнләр һес қиливатқиниға охшаш дәл әхлақий үстүнлүктин башқа нәрсә әмәс иди. куппарлар бир тәрәптә пәйғәмбәр әләйһиссалам вә саһабә керамларниң йүксәк әхлақ ـ пәзилитидики паклиқ һәм мустәһкәмликниң қәлбләрни рам қилип кетиватқанлиқини көриватқан болса, йәнә бир тәрәптә йәккә вә иҗтимаий әхлақ җәһәттики паклиқниң мусулманларда нәқәдәр мислисиз ититипақлиқ һәм йүксәк интизамчанлиқ пәйда қиливатқанлиқини, униң алдида мүшрикләр билән йәһудийларниң бошаң иҗтимаий түзими тинчлиқ һәм уруш вәзийәтлириниң һәрқандиғида охшашла мәғлуп болуп кетиватқанлиқини көрмәктә иди.

**** ***** **** **** ** ***

һөрмәтлик қериндашлар вақит мунасивити билән «қуран вә сүрилири билән тонуштиңизму?» намлиқ пирограммимизни мушу йәрдә тохтитимиз. иншааллаһ пирограммизниң келәр һәптилик бөлимидә сүрә нурниң давамини аңлитимиз.

келәр һәптә йәнә охшаш вақитта диққитиңлар аңлитишимизда болсун. хәйр хош.