сүрә һәҗ һәққидә қисқичә чүшәнчә

түркийә авази радийоси: һөрмәтлик радийо аңлиғучи қериндашлар есиңларда болса керәк, «қуран вә сүрилири билән тонуштиңизму?» намлиқ пирограммимизниң алдинқи бөлимидә силәргә сүрә әнбийаниң назил болған вақти, қисқичә тарихий арқа көриниши вә мәзмунини аңлатқан идуқ. бүгүнки бөлүмидә болса, сүрә һәҗниң назил болған вақти, тарихий арқа көриниши вә мәзмунини аңлитимиз.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

сүрә һәҗ һәққидә қисқичә чүшәнчә

атилиши:

бу исим сүридики 4 ــ рукуниң «оَأَذِّн фِй алнَّасِ бِалْحَҗِّ» «кишиләрниң арисида (уларни) һәҗгә чақирип нида қилғин» дегән 2 ـ айитидин елинған.

назил болған вақти:

бу сүридә, мәккидә йаки мәдинидә назил болған һәр икки хил сүриләргә хас хусусийәтләр ортақ көзгә чилиқип туриду. дәл шу вәҗидин мупәссирләр арисида униң зади қәйәрдә назил болғанлиқи һәққидә бәзи ихтилаплар пәйда болған. әмма биз «униң бир қисми мәккиниң ахирқи дәвридә, йәнә бир қисми мәдинә дәвриниң дәсләпки мәзгиллиридә назил болған болғачқа, мәзмун вә байан услуби җәһәттики һәр икки дәвргә хас әшу хил хусусийәтләр униңға тәң муҗәссәмләшкән» дәп қараймиз. униң дәсләпки қисми мәзмун вә байан услуби нуқтисидин өзиниң һиҗрәттин сәлла илгири, ахириқи мәккә дәвридә назил болғанлиқини ениқ көрситип бериду. һәмдә сүриниң  «улар йахши сөзгә һидайәт қилинди. аллаһниң йолиға һидайәт қилинди» дегән 24 ـ айитигә кәлгәндә тамам болиду. андин «капирларға, (кишиләрни) аллаһниң йолидин тосқучиларға,...» дегән 25 ـ айитидин башлапла туйухсиздин мәзмун түси өзгириду. мушу йәрдин сүрниң ахириғичә болған кейинки қисминиң мәдинидә назил болғанлиқи айдиңлишиду.

униң һиҗрәттин кийинки дәсләпки зулһәҗҗә ейида назил болған болуш иһтималиму йерақ әмәс. чунки 25 ـ айитидин  41 ـ гичә болған айәтләр мушу нуқтини ипадиләп бериду һәмдә 39 ـ вә 40 ـ айәтләрниң назил болуш сәвәбиму бу нуқтини күчләндуруп бериду. бәлким әйни чағда муһаҗирлар өйлиридин айрилип, техи йеңила мәдинигә кәлгән болғачқа, өз шәһириниң һәҗ вақтидики иҗтимаий мәнзириси йадидин кечиватқан болуши мумкин. шуңа улар аллаһниң йолини таллиғанлиқлири үчүнла йурт - маканлирини ташлашқа мәҗбурлап, һайитиға күлпәт силиватқан, мәсҗиди һәрәмниң йолини тақивелип, уларни һәрәм зийаритидин мәһрум қиливатқан залим мәккә мүшриклири билән җәң қилишқа аллаһ тәрипидин рухсәт назил қилинишини қаттиқ арзу қиливатқан чағ болишиму мумкин.

мана бу хил руһи кәйпийат дәл әшу айәтләрниң назил болишиға уйғун болуп, униңда алди билән мәсҗиди һәрәмниң һәҗ үчүн бина қилинғанлиқи, һәҗ паалийити болса, пәқәт бирла аллаһқа ибадәт қилиш үчүн бәлгиләнгәнлики, әмма бугүнки күндә, униңда шерикчилик давам қиливатқанлиқи, бирла аллаһқа ибадәт қилидиғанларниң йоллири тосиливатқанлиқи тилға елинған. андин дөләттин залимларни тазилап, тоғра түзум орнутуш вә йаманлиқни бастуруп, йахшилиқни илгири сүрүш үчүн мусулманларниң залимларға қарши җәң қилишиға рухсәт берилгәнлики байан қилинған.

бу айәт һәққидә ибни аббас, урвә ибни зубәйр, зәййид ибни әсләм, муқатил ибни һәййан вә қәтәдә рәзийәллаһу әнһумларға охшаш катта мупәссирләр «бу мусулманларниң җәң қилишиға рухсәт қилинған тунҗи айәт иди» дәп тохталған һәмдә йәнә һәдисләрдики вә тәрҗимеһаллардики байанларму әшу қетимқи рохсәттин кийинла мусулманлар арисида дәрһал қурәйш әһлигә қарши әмәлий паалийәтләрниң башлинип кәткәнликини испатлайду. тунҗи қитим һиҗрийәниң 2 ـ йили сәфәр ейида мусулманлар қизил деңиз тәрәпкә йүрүш қилған болуп, у ”дәвван ғазити“ вә ”әбва ғазити“ дегән намлар билән мәшһур болған. 

***** ***** ***** ****** ***** ****     

тематик мәзмуни:

бу сүридә мәккә мүшриклири, садиқ мөминләр шундақла мәйдани йоқ, ирадисиз, мусулманлардин ибарәт үч хил җамаәгә хитаб қилиниду.

мүшрикләргә қилиниватқан хитаб мәккидә башлинип, мәдинидә тамамланған болуп, униңда мүшрикләр қаттиқ агаһландүрулиду. уларға: «силәр тәрсалиқни ташлимай, асассиз, җаһиланә пикриңларда чиң туривалдиңлар. аллаһни қойуп, һечқандақ күч ـ қудрити болмиған мәбутларға есиливалдиңлар вә аллаһниң пәйғәмбирини чәткә қақтиңлар. әмди силәрниң ақиветиңлар худди силәрдин илгири мушундақ йол тутқан қәвмләрниңки билән охшаш болиду. силәр пәйғәмбәрни чәткә қеқип, өз қәвмиңлар ичидики йахшиларни зулум ـ ситәм обекти қиливелиш арқилиқ маһийәттә өзиңларға зийан салдиңлар, буниң нәтиҗиси сүпитидә үстиңларға йеғиш алдида турған аллаһниң ғәзәп ــ нәпритидин әмди силәрни мәбутлириңлар һәргиз қоғдап қалалмайду» дәп тәнбиһ берилиду. бу хил тәнқид, агаһландурушлар билән биргә йәнә әстайидил чүшәндүрүш тәң илип берилған болуп, сүриниң нурғун җайлирида нәсиһәт қилиш вә әскә силиш билән бирликтә тәвһид билән ахирәтниң һәқиқәтликигә даир дәлилләр шерикчиликкә қарши үнүмлик шәкилдә оттуриға қойулиду

ирадисиз мусулманларға қилиниватқан хитабта аллаһниң бәндичиликини қобул қилған, әмма бу йолда учрайдиған хәтәрләргә бәрдашлиқ беришни халимайдиған мусулманлар қаттиқ тәнқид қилиниду. уларға: «хушалиқ, раһәт ـ парағәт нисип болған әһвалда аллаһға бәндә болидиған, әмма аллаһ йолида қийинчилиққа дуч келип қалса, бәндичиликни ташлайдиған бу зади қандақ иман? һалбуки, силәрниң бу позитсийәңлар һәргизму қисмитиңларға аллаһ пүтүп қойған җапа - мушәққәттин силәрни сақлап қалалмайду» дейилиду.

*** *** ** *********** ********

садиқ мөминләргә қилиниватқан хитаб икки хил тәриздә давам қилған болуп, бири мөминләр билән биргә кәң хәлқ аммисиға, йәнә бири мәхсус садиқ мөминләргә қаритилиду.

биринчи хитапта мәккә мүшриклириниң мусулманларға нисбәтән мәсҗиди һәрәм йолини тақивалғанлиқи қаттиқ тәнқид қилиниду. уларниң башқиларни һәҗдин тосушқа һечқандақ һәққи йоқлиқи, йаки қандақтур мәсҗиди һәрәм уларниң шәхсий мүлки әмәслики тилға илиниду. бу йалғуз һәққаний қилинған тәнқид болупла қалмастин, бәлки йәнә сийасий нуқтидин қурәйш әһлигә берилгән еғир зәрбә болуп, буниң билән башқа әрәп қәбилилириниң иддийисидә «қурәйш әһли һәрәмниң мутивәллисиму йаки хуҗайиниму? навада хусусий өчмәнлики түпәйли бирәр җамаәни һәҗдин тусоп қойушқа бүгүнкидәк йол қойулса, кийинчә улар кимни йаман көрсә, шуни һәрәмгә кириштин тосидиған, һәҗ вә өмрә қилишини чәкләйдиған болуп қалмамду?» дегән суални пәйда қилған иди.

мушу мунасивәт билән мәсҗиди һәрәмниң тарихи үстидә тохтулуп, уни аллаһниң һөкми билән ибраһим әләйһиссаламниң бина қилғанлиқи вә барлиқ инсанларға омомий йүзлик һәҗ қилиш изни бәргәнлики, әшу дәсләпки күндин тартипла мәйли йәрлик йаки сирттин кәлгән барлиқ кишиләрниң һоқоқта тәң барвәрлики байан қилиниду. уларға: «һәрәм қандақтур шерикчилик үчүн әмәс, бәлки бирла аллаһқа ибадәт қилиш үчүн бина қилинған иди, әмма әмдиликтә униңда аллаһқа ибадәт қилиш чәклинип, бутқа чоқунуш йолға қойулғини немиси?» дейилиду.

иккинчи хитабта қурәйш әһлиниң зулумлириға қарши мусулманларниң қурал күчи ишлитип җавап қайтурушиға рухсәт қилиниш билән биргә һоқуқ қолға кәлгәндин кийин мусулманларниң қайси хил тәриздә иш тутуши вә қайси мәқсәттә хизмәт қилиши керәклики ейтип берилиду. бу темини сүриниң оттури вә ахиридиму көргили болиду. 

ахирида иман әһлигә ”мусулман“ дегән намни бериш билән биргә уларға: «силәр дәл ибраһим әләйһиссаламниң һәқиқий из басарлири, биз силәрни дунйада барлиқ инсанлар үчүн үлгә болушқа таллидуқ. әмди намаз оқуш, закат бериш вә хәйрилик ишларни қилиш арқилиқ өз һайатиңларни башқиларға нисбәтән әң есил үлгигә айландуришиңлар лазим. аллаһқа тәвәккул қилған һалда аллаһниң каламини үстүн қилиш үчүн җиһад қилишиңлар лазим» дейилиду.

бу сурини йахши чүшүнүш үчүн сүрә бәқәрә вә сүрә әнфалниң қисқичә чушәндурушигә бир қур қарап чиқиш техиму пайдилиқ болиду.

**** ***** **** **** ** ***

һөрмәтлик қериндашлар вақит мунасивити билән «қуран вә сүрилири билән тонуштиңизму?» намлиқ пирограммимизни мушу йәрдә тохтитимиз. иншааллаһ пирограммизниң келәр һәптилик бөлимидә сүрә мөминунниң атилиши, тарихий арқа көриниши, назил болуш сәвәплири вә мәзмунини аңлитимиз.

келәр һәптә йәнә охшаш вақитта диққитиңлар аңлитишимизда болсун. хәйр хош.