қуран вә сүрилири билән тонуштиңизму? (19)

түркийә авази радийоси: һөрмәтлик радийо аңлиғучи қериндашлар есиңларда болса керәк, «қуран вә сүрилири билән тонуштиңизму?» намлиқ пирограммимизниң алдинқи бөлимидә силәргә сүрә төвбәниң қисқичә тарихий арқа көриниши вә мәзмунини өз ичигә алған 2 – бөлимини аңлатқан идуқ. бүгүнки бөлүмидә болса, сүрә йүнүсниң қисқичә мәзмуни, атилиши, назил болған җай вә вақтини  аңлитимиз.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

сүрә йүнүс һәққидә қисқичә чүшәнчә

атилиши:

сүриниң исми (йунус әләйһиссалам ишарәт қилинған һалда тилға елинған мушу сүридики 98- айәттин) әслидики қаидә бойичә аламәт орнида илинған болуп, сүриниң әсли мәзмуни йунус әләйһиссамниң қиссиси әмәс.

назил болған орни:

ривайәтләрдин пүтүн сүриниң мәккидә назил болғанлиқи мәлум болиду вә мәзмунидинму шундақ икәнлики тәкитлиниду. бәзи кишиләр «сүриниң бир қисми мәдинидә назил болған» дәпму қарайду, әмма у йүзәки қийастинла ибарәт. чүнки байан ритимини мулаһизә қилиш арқилиқ шуни һис қилғили болидуки, у һәр хилдики хитабларниң йаки хилму – хил шараитларда назил болған айәтләрниң йиғиндиси әмәс, бәлки баштин ахир бағлинишлиқ бир пүтүн нутуқ болуп, һәммиси бирла вақитта назил болған болиши тамамән мумкин. униң мәзмуниму мәккидә назил болғанлиқиға далаләт қилип туриду.

назил болған вақти:

сүриниң назил болған вақти һәққидә бирәр ривайәтни учритип бақмидуқ. әмма мәзмунидин мәккидики ахирқи мәзгилләрдә назил болғанлиқи көринип туриду. униң байан услубидин, дәвәткә мухалип күчләрниң қаршилиқи таза әвҗигә чиққан, улар пәйғәмбәр әләйһиссаламниң җәмийәттики мавҗутлиқиға чидап туралмайдиған йәргә йәткән, чүшәндуруш вә әскәртишләр арқилиқ уларниң тоғра йолға миңишидинму үмүт қалмиған һәмдә пәйғәмбәр әләйһиссаламни рәт қилиш тупәйлидин улар мубтила болидиған йаман ақивәтләрдин агаһландуруш пәйтиму йитип кәлгән шараит икәнликини иниқ һис қиливалғили болиду. мәзмундики мана бу хил хусусийәт бизгә қайси сүриниң мәккидики ахириқи дәвир билән мунасивәтлик икәнликини ейтип бириду. йәнә килип бу сүридә һиҗрәткә мунасивәтлик бирәр ишарәтниму учратқили болмайду. шуңлашқа уни һиҗрәткә мунасивәтлик очуқ йаки йипиқ ишарәтләр учрап туридиған башқа сүриләрдин илгири назил болған, дәп чүшинишкә болиду. назил болған вақтини шундақ муәййәнләштуривалғандин кийин униң тарихи арқа көринишини байан қилишниң һаҗити қалмайду. чунки биз илгирики сүрә әнам вә сүрә әрафниң қисқичә чушәндуришлиридә шу дәвирниң тарихи арқа көрниши һәққидә тәпсили тохтилип өткән идуқ[1].

*** ** *** *** *** ** **** *** **

мәзмуни:

дәвәт қилиш, чүшәндүрүш вә әскәртиш униң асасий мәзмуни болуп, кириш сөз мундақ башланған:

кишиләр өзлиригә охшаш бир инсанниң пәйғәмбәрликини оттуриға қойушидин һәйран болуп, униңға асасисизла «сеһригәр» дәп төһмәт қилишмақта. һалбуки у оттуриға қойуватқан сөзләрниң һечбири әҗәплинәрлик әмәс вә йаки сеһир - җадуға охшимайду. у силәргә пәқәтла икки нәрсини әскәртиду. бири, «пүткүл каинатни йаратқан вә униң интизамини башқуриватқан затла силәрниң бәндичилик қилишиңларға һәқлиқ пәрвәрдигариңлар һәм хоҗайиниңлардур» дейиш, йәнә бири, «һазирқи дунйалиқ һайаттин кийин йәнә бир һайатлиқ дәври келиду, униңда силәр қайта пәйда қилинисиләр, һазирқи һайатиңларда қилған барлиқ иш – һәркитиңлардин һисаб берисиләр. силәрниң аллаһни һәқиқий хоҗайин дәп билип, униң көрсәтмисигә уйғун позитсийәдә болған, болмиғанлиқиңларға қарап җазалинисиләр йаки мукапатлинисиләр. униң оттуриға қойиватқини (силәрниң ишиниш йаки ишәнмәсликиңлардин қәтий нәзәр) дәл мана бу икки һәқиқәттин ибарәттур. у силәрни буни етирап қилишқа вә һайатиңларни шуниңға уйғунлаштурушқа чақириду. әгәр униң дәвитини қобул қилсаңларө ақивитиңлар йахшилиниду, қобул қилмисаңлар, йаман нәтиҗисини өзәңлар көрисиләр» дәп агаһландуруштин ибарәттур.

*** ****  *** ***** * **** * ****

түп мәсилиләр:

йуқарқи агаһландуруштин кийин сүридә төвәндики мәсилиләр алаһидә тәртип билән оттуриға қойулиду.

1 – һәрқандақ муназиридә йеңиш - йеңилишқа әмәс, бәлки көз қараш, пикир җәһәттики азғунлуқтин шундақла униң йаман нәтиҗисидин сақлинишқа әһмийәт биридиған һәмдә җаһиланә мутәәссиплики болмиған кишиләргә қарита аллаһниң йиганә пәрвәрдигарлиқи һәққидә вә ахирәттики һайатлиқ һәққидә әқил, виҗданға қанаәт бәхиш етәләйдиған дәлилләрни оттуриға қойуш.

2 – кишиләрниң тәвһид вә ахирәт әқидисини қобул қилишиға еғир тосалғу боливатқан (һәм һәр даим тосалғу болидиған) хата қарашларни йоқутуш вә ғапиллиққа тәнбиһ бириш.

3 – муһәммәд әләйһиссаламниң пәйғәмбәрлики вә тәрғибатлириға қаритилған етираз, шәк – шубһиләргә җаваб бириш.

4 – ахирәт һайатида болидиған ишлардин алдин хәвәрләндуруш арқилиқ инсанларниң һушйарлиқ билән һазирқи әмәлийитини ислаһ қиливелишини вә кийинки пушманниң алдини иливелишини тәкитләш.

5 – «дунйалиқ һайат пәқәтла бир имтиһандур, бу имтиһан үчүн саңа берилгән мөһләт дунйада тиниқиң тохтиғанға қәдәр давамлишиду. әгәр сән бу қисқа пурсәтни  зайа қилип, пәйғәмбәр әләйһиссаламниң көрсәтмисини қобул қилиштәк имтиһанниң ғәлибә һазирлиқини путтурвалалмисаң, у пурсәт қайта қолға кәлмәйду. пәйғәмбәрниң кәлгәнлики, шундақла қуран арқилиқ һәққанийәт илминиң өгитилгәнлики саңа бериливатқан әң есил мөһләт болуп һесаплиниду. әгәр униңдин пайдиланмисаң, кийинки әбәдилик һайатта даимлиқ пушайманға қалисән» дәп алаһидә агаһландуруш бириш. 

6 – инсанниң һайатида җаһаләт һәм залаләтни пәйда қилидиған нәрсә аллаһниң һидайитидин мәһрум һалда һайат кәчуруштинла ибарәт икәнлики һәққидә очуқ ишарәтләрни қилиш болуп, бу мунасивәт билән нуһ әләйһиссаламниң қиссиси қисқичә, муса әләйһиссаламниң қиссиси тәпсили байан қилиниду. униңда мундақ торт ишни әстә чиң тутуш тәләп қилиниду.

1 – силәр муһәммәд әләйһиссаламға худди илгирикиләр нух вә муса әләйһиссаламларға қилғандәк муамилә қиливатисиләр. шуниңға ишинишиңлар лазимки, силәрдин илгирикиләр у муамилиниң қандақ ақиветини көргән болса, силәрму шундақ ақивәтни көрисиләр.

2 – пәйғәмбәр әләйһиссалам вә униң һәмраһлириниң һазирқи амалсизлиқиға қарап, даим шундақ боламдики дәп қалмаңлар, муса вә һарунға йар – йөләк болған ашу қудрәтлик аллаһниң уларниң кәйнидә мәвҗутлуқини силәр билмәйсиләр. чоқумки, аллаһ һеч кишиниң көзи йәтмәйдиған йоллар билән уларниң әһвалини түзәйду.

3 – аллаһ силәргә бериватқан бу оңшилиш порситини зайа қиливетип, андин худди фирәвнгә охшаш аллаһниң азаби кәлгән ахирқи мәзгилдә тәвбә қилсаңлар һәргиз әпу қилинмайсиләр.

4 – муһәммәд әләйһиссаламға иман ейтқан кишиләр өзлири учраватқан қаттиқ қаршилиқларға шундақла өзлиридики амалсизлиқларға қарап һәргиз мәйусләнмисун. бәлки бундақ шараитта қандақ һәрикәт қилиш лазимлиқини йахши билиши лазим. шуниңғиму қаттиқ диққәт қилиши лазимки, аллаһ өз фәзли билән бу қийин әһвалдин чиқирип қойғанда, һәргизму худди мисирдин ниҗатлиққа еришипла башқичә позитсийәдә болған бәни исраилға охшаш муамилидә болуп қалмаслиқ керәк.

ахирида аллаһ тааланиң өз пәйғәмбирини дәл мана бу әқидә, мана бу еқимда меңишқа һидайәт қилғанлиқи, униңда қәтий өзгәртиш болмайдиғанлиқи җакарлиниду вә: «кимки буни қобул қилидикән, гойа өзигә йахшилиқ қилған болиду. әгәр уни ташлап хата йолларда қийип йүрийдикән өзигә өзи зийан салған болиду» дейилиду.

**** ** *** **** **** ***** ****** *****

һөрмәтлик қериндашлар вақит мунасивити билән «қуран вә сүрилири билән тонуштиңизму?» намлиқ пирограммимизни мушу йәрдә тохтитимиз. иншааллаһ пирограммизниң келәр һәптилик бөлимидә сүрә һудниң тарихий арқа көриниши вә мәзмунини аңлитимиз.

келәр һәптә йәнә охшаш вақитта диққитиңлар аңлитишимизда болсун. хәйр хош.