дин вә җәмийәт - 29

түркийә авази радийоси: мәйли йахши көрәйли йаки көрмәйли җәмйәтниң тәрәққийати вә өзгириши тосувалғили болмайдиған бир хил иҗтимаи һадисә. техиму очуқрақ қилип ейтқанда ибини халдун еттқандәк, дәврниң өзгириши вә күнләрниң өтүши билән милләт вә қовмларниң өзгиришидин һалқип кәткили болмайду. милләтләр вә аләмниң әһвали, җәмийәт адәтлири вә диндарлиқ сәвийәлири охшаш болған қәдәм – басқуч вә муқим йол билән давамлашмайду. бу хил әһвал - шәхс, вақит, шәһәр, район, заман вә дөләтләрдиму мушундақ болиду. бу қараш бойичә болғанда, заман ичидә пәйда болуш, тәрәққий қилиш, төвәнләш, йоқилиш вә ойғиниш мәвҗут болиду.
илаһий китаблар милләтләрниң өзгириши тоғрисида өтмүшкә аит әң ишәнчлик мәнбәләрдин бири болуп һесаблиниду. қуранға асасланғанда, инсанларниң өзи тарихниң йөнүлүшини бәлгиләйду. тунҗи қетим йаритилған инсан билән башланған илаһий қанунға хилап һәрикәт қилиш истики, хели узун заман өткәндин кейинки чағларда чоңайған һалда давамлашқан. буниң дәл әксичә, тарихтин бери бивастә чүшкән илаһий қанунлар болсун йаки инсанлар тәрипидин түзүлгән қанунлар болсун һәммиси ашқунлуқ, һәддидин ешиш вә зулумни чәкләп кәлгән. мәсилигә қуран вә муһәммәд әләйһиссаламниң сөзлирини чиқиш қилип туруп қариғинимизда, бирәр җәмийәтниң пәйғәмбәрсиз қалғанлиқини учриталмаймиз.
қуранда зикир қилинидиған «бир милләт өзиниң әһвалини өзгәртмигичә аллаһ уларниң әһвалини өзгәртип қоймайду» дегән мәзмундики айәт, милләттә мәйданға келидиған өзгиришниң алди билән шәхстин башлинидиғанлиқини очуқ оттуриға қоймақта. инсан болуш сүпитидә кишиниң өзгиришкә нисбәтән очуқ болуши вә өзгиришни арзу қилиши, өзи мәнсуп болған милләтниң өзгиришгә асас йаритип бериду. йәни кишидики өзгириш җәмийәткә тәсир көрситиду. йуқиридики айәттә, алди билән өзгиришниң кишидин башлинидиғанлиқини биләләймиз.
һәр бир милләт мәдәнийәт қурулмисиға асасән кишилиригә мәлум вәзипләрни йүкләйду. бир милләт мәдәнийәт қурулмисида йеңи бир өзгирш һасил қилиштин бурун, милләткә мәнсуп кишиләрниң өзгиришни әмәлийләштүрәлиши керәк. буниңда һәммидин аввал хәлқ аммиси җәмийәт өзлиригә таңған вәзипидин һалқийалиши керәк. әнәниви қиммәт өлчәмлири асасида шәкилләнгән вәзипиләрниң сиртиға чиқмастин, җәмийәттә өзгириш әмәлгә ашмайду. әнәниви көз қарашлар бәзи қаттиқ қаидиләр, өзгиришкә тосқунлуқ қилидиған амилларға айланған.

мақалимизниң бешида дәп өткинимиздәк, милләтниң мәвҗут болуш вақти муәййән заманға бағлиқ. милләтләрни тәсир даирә вә күчниң әң йуқири пәллисигә чиққандин кейин, һәр хил сәвәбләр билән төвәнгә йоқилишқа қарап тезликтә чүшкәнликини биләләймиз. төвәнләш җәрйанида, бәзидә у милләт йеңилинип парчиланса, бәзидә тәсир даирисини вә күчини йоқитидиған дәриҗидә наһайити төвән сәвийәгә кәлгәнликини көримиз. мәдәнийәтләр тарихиға қариған вақтимизида, һәр бир мәдәнийәтниң нөл нуқтида турмиғанлиқини вә башқа мәдәнийәтниң давами икәнликини билгили болиду. мәвҗут болуш вақтини ахирлаштурған милләт вә мәдәнийәт пүтүнләй йоқалмайду. әксичә, бу әһвал, бурунқи орнидин техиму көп төвән болуши йаки өз орнини башқа милләт йаки мәдәнийәткә өткүзүп бериши, дәп қарилиду.

милләтләрниң сәрхиллири, милләтләрниң өзгиришигә сәвәб болған әң муһим амиллардур. милләт омумән қилип ейтқанда, аңсиз инсанлардин тәшкил тапиду. милләткә тәсир қилған, уларниң өзгиришигә сәвәб болған вә улар йақтуридиған кишиләр рәһбәр һесаблиниду. милләтниң башчилири, қәтий ирадилик болған әһвалда өзгиришни әмәлгә ашуралайду. хәлқ, рәһбәрлириниң сәпниң алдида турушини вә биринчи болуп өзгиришләрни өзиниң турмушида көрситишини тәләп қилиду. улар адәттики кишиләргә охшимайду. улар иш – һәрикәтлири билән хәлққә өрнәк болиду. шуңа, милләтниң тәрәққий қилиши йаки йоқилиши рәһбәрләрниң сүпитигә бивастә мунасивәтлик. қуран вә сүннәт бу мәсилини көп тәкитләйду.
әнәнигә чиң есилвалғучиларниң милләтниң өзгиришигә қарши турушиниң әсли сәвәби, әҗдадлиридин мирас қалған әнәниви диний көз қарашларни тәрк етишни халимиғанлиқлиридур. бәлким, бу йәрдә диққәт қилишқа тегишлик йәнә бир сәвәб болса, уларниң дин арқилиқ тиклигән нопузлириниң қолдин кетиши болушиму мумкин. бу хил иш – һәрикәтләрниң көпинчисини муәййән аңни асас қилип йаки бир көз қараш асасида рәт қилди, дәп ейтиш наһайити тәс. нурғунлиған милләтләрдә әнәниви нопузға игә дин адәмлири, вәзипилиригә асасән муқәддәс һесаблиниду. игә болған мәртивә җәһәттин аллаһқа йеқин икәнликлиригә вә өзигә һөрмәт көрситилиши керәкликигә ишиниду. қуран дин адәмлириниң милләткә тәсир қилғанлиқи вә өзгәрткәнлики тоғрисида мәлумат бериду. муса әләйһиссаламниң қиссәсидә байан қилиндиған самири исимлик исраил оғуллири арисидин чиққан вә дин адими сүпитидә билинидиған кишиниң, муса әләйһиссалам йоқ вақтида милләткә қандақ тәсир көрситип, нишанини өзгәрткәнликини көримиз. бу мәсилидә, қуран бизни дин намида адәмни алдайдиғанларға қарши диққәтлик болушимизни агаһландуриду. қурандики «силәрни аллаһ билән алдимисун» дегән айәт йуқиридики әһвалға ишарә қилиду.
җәмийәтниң өзгиришидә, һәммидин бәкрәк маддий вә мәниви истәкләр мәқсәт қилиниду. маддий еһтийаҗлар қандурулған җәмийәтләр, өзгириштин узақ турушқа тиришиду. өзиниң мәвҗутлуқини давамлаштуруш үчүн муқимлиқини тәләп қилиду. бу җәрйанда йоқ һесабланған параванлиқ сәвийәси төвән болған кишиләр өзлири үчүн орун издәшкә башлайду. йәнә бир тәрәптин, ғәпләттә қалдурулған мәниви қиммәтләр һәрикәтләндүргүч күчкә игә болиду. җәмийәт характерлик мәсилиләр милләтниң чиқиш йоли үстидә издинишигә сәвәб болиду. бу басқучта идеологийәләр милләтни һәрикәткә кәлтүрүштә муһим рол ойнайду.
адаләт җәмийәт қурулмисини тутуп турған муһим амиллар ичидә биринчи рәттә туриду. адаләтниң мәвҗутлуқи сағлам җәмийәтни дунйаға кәлтүриду. адаләтсизлик болса, инсанниң маһийитигә хилаплиқ қилишни туғдуриду. адаләтсизлик мәвҗут болған йәрдә сүкүтниң болуши имкансиз. зулум салған вә зулумға учриған қутупларниң шәкиллиниши милләт үчүн өзликидин тоқунуш муһитини бәрпа қилиду. адаләтсизлик билән һөкүмранлиқ қилған вә зулум салған бир қатламниң болуши, қуранда ейтилғинидәк аллаһниң азабиниң келишигә сәвәб болиду. қуранда «аһалиси капир болғанлиқи үчүн, өйлириниң өгзилири өрүлүп, үстигә тамлири йеқилған нурғун шәһәрләр, нурғун ташландуқ қудуқлар вә аһалисиз қалған һәшәмәтлик сарайлар бар» дегән айәткә охшаш, милләтләрниң йоқилиши вә йоқилишиниң сәвәблирини байан қилидиған нурғунлиған айәтләр бар. шуниң үчүн кесип ейтишқа болидуки, иҗтимаий җәмийәт өзгирип туридиған бир хил қурулма болуп, мусулманлар тарихий өзгиришләргә һәр вақит идийә җәһәттин тәййар туруши керәк.