йоқалған мәдәнийәтниң изида бир сәййаһ

дунйа көзники (27)

«йоқалған мәдәнийәтниң изида бир сәййаһ »

(пирофессор доктор қудрәт булбул)

түркийә авази радийоси: «дунйаға нәзәр» йәни, «дунйа көзники» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки санида әнқәрә йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң «йоқалған мәдәнийәтниң изида бир сәййаһ» темилиқ анализинидиққитиңларға сунимиз:

һайатини мусулманларниң заманиви билимләргә төһпә қошушиға атиған бир билим адими пирофессор доктор фуат сәзгин 94 йешида мушу һәптә аримиздин айрилди. униң 94 йиллиқ бир өмригә сиғдурған утуқлири вә қалдурған мираслири шу қәдәр көп икәнки, һәтта бир қанчә инсанниңму пүтүн өмригә сиғдуралайдиғанлиридин нәччә һәссә көп дейишкә болиду. устаз фуат сәзгин гойа һеч тохтимастин маңидиған саәткә охшаш бир өмүр бойи үзлүксиз хизмәт қилип, саәт тохтиғанда һайат билән видалашқан болди. 

билтистин донйаға сәпәр

устаз фуат сәзгин 1924 – йилида битлистә дунйа келиду. асаслиқ диний илимләрни вә тунҗи әзәбчә дәрслирини наһийә муфитилигидики дадидисдин өгиниду. 1943 – йилидин кейин истанбул университети әдәбийат факултети шәрқ тәтқиқат инситетутида академик һайатини башлайду. иниверситетта германийәлик шәрқшунас һелмут риттер билән тонушиду.

бәзидә йаманлиқ йахшилиқни туғиду

устаз фуат сәзгин академик хизмәтлирини давамлаштуруватқан 1960 – йилида һәрбий - сийасий өзгириш йүз берип, башқа нурғунлиған оқутқучиларға охшаш университеттин қоғлап чиқирилиду. униң бирдин - бир җинайити укисиниң демократ партийәсигә әза болғанлиқи иди. әмдила 36 йашқа киргән йаш академик алим түркийәдә ишсиз вә чарисиз қалиду. бирақ һәр даим дуруст, тиришчан, иҗадкар кишиләргә өзлири йашаватқан дөләтләрдә дәрвазилар тақилип кәтсиму, дунйаниң башқа йәрлиридә чоқум бир дәрвазә ечилидикән. устаз фуат сәгинму аридин узун йиллар өткәндин кейин өзини унивеситеттин қоғлап чиқарған һәрбий офетсирләргә рәхмәт ейтип, «қилмишлириңларни вә йолға қойған сийаситиңларни йахтурмаймән, лекин силәргә рәхмәт ейтимән. чүнки мени университеттин қоғлап чиқармиған болсаңлар, мән германийәдики илмий хизмәтлиримни қилалмиған болаттим» дәйду.

түркийәдә пүтүн дәрвазилар тақалғандин кейин, устаз фуат сәзгин америка вә германийәдин тәклип тапшуруп алиду.  түркийәгә хатириҗәм келип кетәләймәнғу, дегән хийал билән германийәни таллайду. германийәдә ислам илим – пәт тарихи тәтқиқатида дунйа бойичә әң һөрмәткә сазавәр шәхскә айлиниду.

мусулманлар тарихта йоқмити?

устаз фуат сәзгинниң һайатиға қарайдиған болсақ, илим – пән саһәсидә пүтүн дунйани фәтһи қилмақчи болған бир җәңгивар кишини көримиз. у давамлиқ күтүпханиләргә йүгрәйду, башқа һеч қандақ ишқа вақит айримай онлиған йилларғичә пәқәтла илмий хизмәт билән шуғуллиниду. униң ейтип беришичә, чүшлүк тамиқи көпинчи нанниң арисиға қистурулған еримчик йаки сүргәлгән мирабба болиду.

устаз фуат сәзгинни инсан чедап болалмайдиған дәриҗидә бунчә тохтавсиз тиришчанлиқ көрситишкә ундигән зади немә?

билимгә һөрмәт қилиш шундақла бүгүнки күндиму вә у йашиған мәзгилләрдиму бәзиләр қариғучларчә қобул қиливалған «илим – пән тәслимчилики» дейишкә болиду. мусулманларниң илим – пәнгә төһпә қошмиғанлиқи, «бүгүнки илим – пән вә техника қәдимий йунан вә шуниңдин кейинки йавропадики илгириләшләрдин кәлгән» дәп қараш иди.  бу азғун қараш билән у техи башланғуч мәктәптики чағдила тонишиду. у мундақ дәйду:

башланғуч мәктәпни башлап аридин 2 йаки 3 һәптә өткән чағда бизгә дунйаниң йумулақ икәнликини өгәткән айал оқутқучимиз <мусулман алимлар болса, дунйаниң бир кала муңгизиниң үстидә икәнликигә ишиниду> дегәнни өгәткән иди. мән бичарә кичик бала болғачқа шуниңдин 30 йил кейин, мусулманларниң әслидә 9 – әсирдила еквадорниң узунлуқини бир қанчә метот биләнла 40 миң келометерғичә өлчәп болғанлиқини өгинидиғанлиқимни нәрдин биләй?» 

устаз фуат сәзгин һайатини атиған илмий хизмәтлири арқилиқ тәбиәт билимлиригә вә нурғунлиған техникилиқ тәрәққийатларға мусулман алимларниң қандақ алий төһпиләрни қошқанлиқини интайин ениқ қилип оттуриға қойиду. мусулман алимларниң өзгичә төһпиләрдин башқа йәнә, қәдимий йунандики пәлсәпә вә илим - пәнниңму мусулман алимлар арқилиқ заманивий дәвргә йәткүзүлгәнликини испатлап чиқиду. у ислам илим – пән тарихи тәтқиқати биләнла болди қилмастин, һәтта бүгүнки дәврдә ислам илим – пән тәтқиқати саһәсидики хизмәтләрдә нуғунлған ғәрб дөләтлириниң мусулманлар дөләтләрдин техиму бәк алдида икәнликидин ибарәт бир аччақ һәқиқәтниму оттуриға қойиду.

 http://fazlioglu.blogspot.com/2018/06/prof-dr-ihsan-fazlioglu-prof-dr-fuat-sezgin-ilebilim-tarihi-uzerine-soylesi-pdf.htm

кишилики, позитсийәси вә төһпилири

устаз фуат сәзгин германийәлик шәрқшунас һелмут риттерниң қарашлиридин вә хизмәттики интизамчанлиқидин интайин тәсирлиниду. тунҗи көрүшкинидә риттер санап бәргән ислам алимлиридин бәзилириниң исмини илгири аңлап бақмиғанлиқини һес қилиду. бирликтә хизмәтни башлиғандин кейин риттер күнигә қанчә саәт иш қилидиғанлиқини сорайду. фуат сәзгин «13 йаки 14 саәт» дәп җаваб бериду. риттер «бундақ ишләп һәргиз алим болалмайсән» дәйду. шуниңдин кейин устаз фуат сәзгин таки қерип һали қалмиған чағқичә күндилик хизмәт вақтини 17 – 18 саәттин төвәнләтмәй давамлаштуриду. шуңа униң кишилики һәққидә бирнчи болуп, «һерип чарчашни билмәйдиған алим» дейишкә болиду. 

устаз фуат сәзгинниң көзгә әң көп көрүнәрлик йәнә бир тәрипи, илим – пәнгә вә ислам мәдәнийитигә, ғәрбкә йаки башқиларға болған қаршилиқни бойлап позитисийә тутишидур. у мусулман алимлар техиму актип болған дәврләрдики өз өзигә болған ишәнчкә игә иди. шуңа қайси тил, дин вә ирқтин болшидин қәтий нәзәр, инсанлар билән бирликтә хизмәт қилғинида, илмий мәлуматларни оттуриға қойушта, рәтләштә вә һәққигә йариша муамилә қилишта өз өзигә толиму ишәнгән һалда муамилә қилатти. 

шүбһисизки, устаз фуат сәзгинниң «мусулман алимларниң илим – пән вә нехникиға қошқан төһпилири» һәққидики қанчилиған җилдлик китаблири аҗайип қиммәтлик әсәрләр һесаблиниду. у буниң билән биргә пәқәт бир билим адими әмәс, өз нөвитидә йәнә, бу саһәниң академик қурулуши үчүнму вәқип, инситетутларни қорған заттур. (у фиранкфордда әрәб – ислам илим – пән тарихи инситетутини қурған иди) буниңдин қолға келидиған барлиқ маддий киримләрни йәнә шу йолға ишлитәтти. буниңлиқ биләнла болди қилмастин, мусулманларниң илим – пән техкникиға қошқан төһпилириниң техиму намай һалға келиши үчүн фиранкфорт вә истанбулда ислам илим – пән тарихи музийиниму қорған иди.

икки германийә

устаз фуат сәзгинниң һайатида германийә өзгичә муһим орун тутиду. болупму 1960 – йилидики һәрбий - сийасий өзгириштин кейин униңға нисбәтән барлиқ дәрвазиләр тақалған чағда, германийә униңға имканийәт йаритип бәргән булғачқа чоңқур миннәтдарлиқ һес қилиду.  шуңа устаз давамлиқ дегудәк миннәтдарлиқини ипадиләп туратти. германийәму әйни чағда өзигә болған ишәнч билән һәрикәт қилған вә униң хизмәтлирини һеч икиләнмәстин қоллап - қуввәтлигән иди. шуңа әйни чағдики германийәни алқишлашқа болиду. бирақ германийәниң бүгүнки әһвали бурунқи позитсийәдин толиму узақта.

устаз фуат сәзгин пүтүнләй өз имканийәтлиригә тайинип тәййарлиған күтүбханисини түркийәгә йөткәш қарариға кәлгинидә, «күтүбханини өзиниң қиливалған» дегән әйибләш билән германийә һөкүмити сотқа әрз қилди. ахириқи өмридә германийәдики хусусий күтүбханисиға қулуп селинип, устазниң күтүбханисиға киришиму чәкләнди. у бу әһвалларға қаримастин, йәнила мәсилиниң сийасийлашмаслиқи үчүн қаттиқ тиришчанлиқ көрситип, мәсилини җамаәтчилик алдида күнтәртипкә әкилип йүрмиди.

әгәр германийәниң устаз фуат сәзгингә өтмүштә тутқан позитсийәси билән һазирқи позитсийәсигә қарайдиған болсақ, бүгүнки күндики сәлибий өзгиришлирини вә барғанчә ичигә бекик бир дөләткә айланғанлиқини көрүвалғили болиду.

техи йеқинқи мәзгилләргә гәдәр түрк вә ислам дунйаси устаз фуат сәзгинни анчә тонуп кәтмәйтти. чүнки бу дунйа бәзи истисналарни һесабқа алмиғанда бу әсирниң немиләрни йоқутуп қойғанлиқини һәқлиқ рәвиштә сәзмигән болғачқа, устазниңму немиләрни тепип чиққанлиқини анчә билип кәтмәйду. устаз фуат сәзгин қилған хизмәтлири, йазған әсәрлири билән пүтүн дунйаниң билим инсанлири үчүн бир мәшол йеқип қойуп аримиздин айрилди. аллаһ маканини җәннәт қилсун.

  һөрмәтлик радийо аңлиғучи қериндашлар! йуқирида йилдирим бәйазит университети сийасий пәнләр факултети башлиқи пирофессор доктор қудрәт булбулниң мәслигә мунасивәтлик анализини диққитиңларға сундуқ. келәр һәптә йәнә охшаш вақитта, йәнә башқа анализлирини диққитиңларға сунимиз. қайта көрүшкичә аман болғайсиләр хәйир хош!!