تزلزل امنیت اقتصادی در ایران

پنج سال از خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) می‌گذرد و تزلزل امنیت اقتصادی در ایران یکی از پیامدهای مهم این مسئله است که مردم این کشور را به شدت تحت تاثیر قرار داده و ایران را با چالش‌های متعدد سیاسی، اقتصادی و امنیتی مواجه کرده‌است.

قیمت دلار در بازارهای ایران در اولین روزکاری پس از خروج آمریکا از برجام در محدوده 6390 تومان بود، اکنون پس از گذشت پنج سال از این رویداد، هر دلار آمریکا در بازار آزاد ایران حدود قیمت 54000 تومان معامله می‌شود.

در پی خروج آمریکا از برجام و گسترش تحریم‌های جهانی علیه ایران، این کشور با چالش‌های اقتصادی دشواری دیگری چون تورم، بحران آب و تامین مواد غذایی و دارو، آشفتگی مالی نظام بانکی، بی‌توجهی به صادرات غیرنفتی مواجه است که موجب نارضایتی عموم شده است.

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) میان ایران و گروه 1+5 (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده به علاوه آلمان) با پذیرفتن توافق موقت ژنو بر روی برنامه هسته‌ای ایران در نوامبر 2913 آغاز و در جولای 2015 توافق حاصل و در ژانویه 2016 اجرایی شد.

این توافق با حضور جان کری، وزیر امور خارجه ایالات متحده و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران و هیئت‌های کارشناسی دو طرف منعقد شد.

پس از اعلام پذیرش توافق از سوی اتحادیه اروپا و آمریکا، و تصویب لایحه‌ای در مجلس ایران، آیت‌الله خامنه‌ای، طی نامه‌ای به حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت ایران مصوبه شورای عالی امنیت ملی ایران را تایید و به این ترتیب توافق رسما مورد پذیرش ایران قرار گرفت.

توافق برجام تحولات مثبت کوتاه مدت اقتصادی را در ایران در پی داشت اما دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور جمهوری‌خواه وقت آمریکا در 8 مه سال 2018 از توافق هسته‌ای ایران و گروه 5+1 «برجام» خارج شد و تحریم‌های واشنگتن علیه ایران مجدد آغاز شد.

ترامپ سیاست فشار حداکثری علیه ایران در پیش گرفت و حدود 1500 تحریم در راستای کارزار فشار حداکثری بر ایران اعمال کرد.

پس از خروج آمریکا از برجام، استیون منوچین، وزیر خزانه‌داری آمریکا اعلام کرد که مجوزهای دو شرکت بوئینگ و ایرباس برای فروش هواپیمای مسافربری به ایران لغو خواهد شد. همچنین پنجاه شرکت خارجی به دلیل ترس از تحریم‌های آمریکا از ایران خارج شدند.

اعمال سیاست فشار حداکثری ترامپ، وضعیت اقتصادی ایران را بسیار تحت تاثیر قرار داد.

آمریکا روز 5 نوامبر 2018 رسما دور جدید تحریم‌ها در زمینه‌های انرژی، بانکی، حمل و نقل و صنایع کشتی سازی علیه ایران را اعمال کرد.

خروج یکجانبه آمریکا با مخالفت طرف‌های دیگر برجام، اتحادیه اروپا، روسیه و چین، همراه بود، در این میان، ایران تلاش می‌کرد تا از شکاف میان دو سوی آتلانتیک به نفع خود استفاده و کشورهای اروپایی را به فاصله‌ گرفتن از سیاست‌های واشنگتن در قبال توافق هسته‌ای و نپیوستن به تحریم‌های آن ترغیب کند.

پیامد افزایش فشارهای حداکثری و ناتوانی اروپا از اجرای تعهدات برجامی خود که با تهدیدات ایران برای افزایش توان هسته‌ای خویش همراه بود، باعث شد تا آلمان، انگلستان و فرانسه در 31 ژانویه 2019 با مشارکت بلژیک، دانمارک، فنلاند، هلند، نروژ، اسپانیا و سوئد به‌منظور حفظ مزایای اقتصادی ایران از برجام و تداوم روابط تجاری با این کشور ساز و کار اینستکس را راه‌اندازی کنند، اما این ابزار نیز مورد مخالفت آمریکا قرار گرفت.

تزلزل امنیت اقتصادی ایران یکی از پیامدهای مهم خروج آمریکا از برجام است؛ اقتصاد ایران به شدت دچار مشکل شد و این مسئله در بازارهای مالی ایران تاثیر منفی گذاشت به طوری که باعث سقوط بی‌سابقه ریال در برابر ارزهای جهانی شد.

این وضعیت، دو دلیل عمده داشت، یکی اینکه آمریکا دسترسی ایران به مبادلات مالی از طریق تهدید بانک‌های جهان به مجازات، به‌شدت کاهش داده بود، دوم اینکه صادرات نفت ایران شدیدا کاهش یافت.

آمریکا پس از خروج از برجام، به تمامی کشورها برای همکاری با تحریم‌ها علیه ایران فشار وارد کرد تا صادرات نفت ایران را به صفر برساند. این سیاست عملا اجرا نمی‌شد، اما توانست صادرات نفت ایران را به حداقل برساند.

صادرات نفت خام ایران در 2015 که توافق برجام به امضا رسید، 8.1 میلیون بشکه در روز بود که تا سال 2017 به 12.2 میلیون بشکه رسید، اما در 2018 پس از خروج آمریکا از برجام به 8.1 میلیون بشکه و سپس در 2019 به 651 هزار بشکه در روز، کاهش یافت.

در این میان، برخی از کشورها از جمله چین، هند، کره جنوبی از وزارت خزانه‌داری آمریکا اجازه گرفتند که ورود نفت خام از ایران را به تدریج کاهش دهند. این کشورها با وجود چنین اجازه‌ای نفت از ایران دریافت کردند، با این حال به علت تحریم‌های مالی آمریکا، این کشورها درآمدهای نفتی ایران را در بانک‌های خود بلوکه کردند و حاضر به پرداخت آنها نشدند.

شیوع همه‌گیری کرونا در جهان، به شدت روی درآمدهای نفتی ایران تاثیر منفی گذاشته و دولت این کشور با کسری بودجه شدید مواجه شد و این موجب سقوط ارزش ریال و افزایش نرخ تورم در ایران شد.

اولین دور مذاکرات احیای برجام در دوره ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی، با مذاکره کنندگان جدید ایران در تاریخ 29 نوامبر 2021 در وین آغاز شد و تا کنون بی‌نتیجه مانده است.

از نظر کارشناسان احیای برجام منوط به ادامه بحران جنگ اوکراین و سرنوشت پایانی آن است. نه پوتین در بحبوحه جنگ در اوکراین، تمایلی به توافق نهایی و مطلوب ایران و غرب (آمریکا و اروپا) در پرونده مذاکرات برجام دارد و نه بایدن که وارد مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری آینده آمریکا شده است، تلاشی برای به سرانجام رسانیدن مذاکرات برجام می‌کند.

می‌توان گفت که سرنوشت مذاکرات برجام به شدت به چگونگی پایان جنگ در اوکراین گره خورده است.