خواست روسیه از مذاکرات وین چیست؟

مذاکرات احیای برجام بین ایران و پنج کشور دیگر امضاکننده این توافق هسته‌ای در شهر وین اتریش در حال برگزاری است. این مذاکرات که در ماه‌های پایانی دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی شروع شده بود؛ پس از وقفه‌ای چند ماهه، در آذرماه توسط دولت سیزدهم ادامه یافت و پس از آن نیز درحال پیگیری است.

به نظر می‌رسد در این مذاکرات، علی الخصوص در دو دور اخیر (هشتم)، روسیه نقش محوری را ایفا می‌کند. سفرهای مقامات ایرانی به مسکو و درخواست نقش‌آفرینی بیشتر روسیه در مذاکرات وین و همچنین سخنان میخائیل اولیانوف، نماینده این کشور نشان می‌دهد که روس‌ها در مذاکرات برجام نقش بیشتری را برعهده گرفته‌اند. در سکوت خبری مذاکره‌کنندگان کشورها، تنها نماینده روسیه در حال اطلاع‌رسانی است.

البته فعالیت رسانه‌ای اولیانوف با حاشیه‌هایی نیز همراه بوده است. پیش از شروع دور هفتم و درحالی‌که کشورهای دیگر منتظر اعلام زمان شروع مذاکرات بودند، او در توئیتی سخنان حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در خصوص «شروع سریع مذاکرات» را به صورت کنایه‌آمیز پاسخ داد. چند روز پیشتر نیز اولیانوف، در پاسخ به سوال یک کاربر ایرانی درباره نقش مخرب روسیه در مذاکرات برجام، تعریضی به محمدجواد ظریف زد که با واکنش شدید هموطنان او مواجه و مجبور به تغییر موضع خود شد.

مجموعه رخدادهای ماه‌های اخیر این سوال را در ذهن ایرانیان ایجاد کرده است که چرا روسیه در این دور از مذاکرات، نقش محوری را ایفا می‌کند؟ مصاحبه‌ی افشاشده ظریف نشان می‌دهد که روسیه موافق انعقاد برجام نخست نبوده، اما اکنون به یکی از موثرترین طرف‌های احیاکننده این توافق تبدیل شده است. آیا این ماموریت از طرف کشورهای غربی و ایران به روسیه تفویض شده است یا خود این کشور علاقه دارد تا نقش پررنگ‌تری را ایفا کند؟

در کل می‌توان گفت که دولت فدراتیو روسیه به رهبری ولادیمیر پوتین به مذاکرات وین از سه دریچه «سیاسی-امنیتی»، «دیپلماتیک» و «اقتصادی» می‌نگرد.

- سیاسی-امنیتی

روسیه ایران را پیاده‌نظام خود در خاورمیانه می‌داند. روسیه به خوبی واقف است که ایران و بازوهای نظامی نیابتی‌اش در سراسر خاورمیانه، نفوذ و قدرت مناسبی دارند. آنها می‌توانند در شرایط مختلف علیه منافع آمریکا، ناتو و یا هر کشور یا گروه متخاصمی عمل کنند. در حقیقت با حل بحران اتمی، ایران می‌تواند منافع سیاسی-امنیتی روسیه را بهتر و بیشتر تامین کند و این کشور تبعات و تلفات کمتری را متحمل شود.

این سطح همکاری در سوریه به اوج خود رسیده است. ایران، تقریبا هر هفته در حال تحمل حملات اسرائیل در سوریه است، ولی مسکو در حاشیه امن، تسلط سیاسی و اقتصادی بیشتری بر دولت این کشور دارد. کارت بازی در سوریه، یکی از مهم‌ترین فاکتورهای سیاسی مد نظر روسیه در مذاکرات وین است. تقریبا تمام طرف‌های برجام و همچنین کشورهایی مانند عربستان سعودی و اسرائیل که این توافق در سرنوشت آنها نیز تاثیر مستقیم دارد، در سوریه منافعی دارند و روسیه با مهارت درحال بندبازی بر سر تضاد منافع این کشورها است. مذاکرات وین به روسیه اجازه می‌دهد وزنه خود در معادلات سیاسی داخلی و بین‌المللی پیرامون سوریه را مضاعف کند.

از طرف دیگر، حل بحران هسته‌ای ایران، موقعیت مناسبی برای ایالات متحده فراهم خواهد کرد تا با تمرکز بیشتری بر حوزه شرق آسیا تمرکز کند. در خلا حضور آمریکا در منطقه، روسیه موقعیت تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت و می‌تواند از تنش‌ها و تضاد منافع کشورهای منطقه، بیشترین انتفاع را ببرد. علاوه بر آن، روسیه می‌تواند از نفوذ بیشتر چین و فرانسه در منطقه خاورمیانه ممانعت کند.

ایران هسته‌ای، یک خطر جدی برای روسیه در منطقه است. مشکلات امنیتی ناشی از توسعه فعالیت‌های هسته‌ای ایران، بر پیچیدگی‌های سیاسی-امنیتی منطقه خواهد افزود؛ امری که در تضاد با منافع فعلی روسیه است. در چنین شرایطی، احتمال حرکت به سمت سلاح هسته‌ای توسط ترکیه و عربستان سعودی نیز تشدید و ثبات منطقه‌ای با چالش‌های بیشتری روبرو خواهد شد.

- دیپلماتیک

دولت روسیه درگیر یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های دیپلماتیک خود پس از جنگ سرد است. افزایش شدید تنش بین روسیه و اوکراین در منطقه شبه‌جزیره کریمه، صف‌بندی جدیدی بین بلوک شرق و غرب را ایجاد کرده است. در این صف‌بندی، اتحادیه اروپا و امریکا بارها به روسیه نسبت به هرگونه تحرک نظامی هشدار داده‌اند. با توجه به شرایط بین‌المللی، هیچکدام از طرفین علاقه چندانی به شروع درگیری نظامی ندارند، ولی افزایش تنش در اوکراین، پرونده دیپلماتیک مناسبی پیش روی روسیه خواهد گشود تا با طرف‌های غربی تعامل کند. روسیه می‌تواند در قبال کنترل برنامه هسته‌ای ایران، که خط قرمز کشورهای اروپایی و آمریکا است، دست بالاتری را در حل و فصل مسئله اوکراین داشته باشد.

روسیه می‌تواند به‌عنوان ناجی برجام، وجهه دیپلماتیک خود را بهبود ببخشد. دخالت‌های نظامی روس‌ها در سوریه، اوکراین، چچن و قزاقستان، از روسیه یک چهره متخاصم در منطقه ترسیم کرده است. احیای برجام، با محوریت مسکو، این پیام را به کشورهای همسایه روسیه و غرب آسیا مخابره خواهد کرد که سیاست خارجی روس‌ها بر مبنای اجماع جهانی، حل معضلات بین‌المللی و احترام به دیپلماسی است. این وجهه جدید می‌تواند در روابط آتی روسیه با خاورمیانه به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس تاثیرگذار باشد.

- اقتصادی

مسکو به خوبی می‌داند که حتی در صورت احیای برجام، کمتر شرکت اروپایی حاضر به همکاری با تهران خواهد شد و فضای مناسبی برای روسیه جهت افزایش تعاملات اقتصادی با ایران در زمینه‌های مختلف فراهم می‌شود. روسیه بازار بسیار خوبی جهت محصولات غذایی ایران است از طرف دیگر این کشور بازار بکر و بزرگی برای صنایع روسی مخصوصا در زمینه فلزات و نفت و گاز می‌تواند باشد. همچنین دولت ایران، علاقه خاصی به تامین تسلیحات از روسیه دارد.

با احیای برجام، موانع تحریمی و بانکی جهت انجام مبادلات اقتصادی بین طرفین مرتفع می‌شود. هرچند هم اکنون هم اخباری مبنی بر تمایل خرید انواع سلاح‌ها و تجهیزات نظامی روسی توسط ایران به گوش می‌رسد. لیست بلندبالایی از تانک‌ها، زیردریایی، موشک و هواپیماهای مورد علاقه ایران منتشر شده است که برآوردی در حدود 10 میلیارد دلار دارد. فروش تسلیحات بیشتر به ایران، مسابقه تسلیحاتی جدیدی در خاورمیانه به وجود می‌آورد و بازارهای نوینی پیش روی روسیه می‌گشاید.

ساخت نیروگاه‌های جدید هسته‌ای، یکی دیگر از نتایج عادی‌سازی پرونده هسته‌ای ایران خواهد بود. ایران قصد دارد دو نیروگاه اتمی دیگر با کمک روسیه به بهره‌برداری برساند. این امر مستقیم منافع اقتصادی مستقیم برای روسیه در پی خواهد داشت و هم اینکه بازاریابی خوبی جهت توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای در کشورهای همسایه ایران خواهد بود.

- سخن پایانی

در پایان می‌توان نتیجه‌گیری کرد که حل بحران اتمی ایران و احیای برجام موقعیت سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی بهتری نسبت به سال 94 و تصویب برجام در اختیار روسیه قرار خواهد داد. شاید زمان تصویب برجام، مسکو رویکردی علی‌السویه‌ به آن داشت، لکن امروز احیای این توافق بهترین موقعیت برای گسترش نفوذ سیاسی و اقتصادی روسیه در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه فراهم خواهد کرد.

[سیدمحمد هادی موسوی، روزنامه‌نگار، کارشناس مسائل سیاسی، مهندس نفت و انرژی و کارشناس ارشد نانوتکنولوژی است.]