نقش ترکیه در روند صلح و بازسازی افغانستان

حملات گروه القاعده به رهبری اسامه بن لادن به مرکز تجارت جهانی در نیویورک و پنتاگون در 11 سپتامبر 2001 نه تنها آمریکا، بلکه کل جهان را با وحشتی بی‌سابقه‌ روبرو کرد. وی که در آن زمان به رژیم طالبان در افغانستان پناهنده شده بود، علی‌رغم فشار واشنگتن توسط این گروه به آمریکا تسلیم نشد. بدین‌ترتیب، ایالات متحده آمریکا حملات گسترده خود برای «آزادی دائمی» افغانستان که «علی‌رغم سلطه ظالمانه طالبان، سال‌ها فراموش شده بود» در 7 اکتبر 2001 آغاز کرد و در نتیجه توجه تمام جهان به این کشور معطوف شد.

آمریکا این تصمیم خود را با استناد به ماده 51 سازمان ملل متحد و همچنین اجماع اعضای ناتو مشروع دانست. طرف‌های بین‌المللی، از جمله ترکیه در دسامبر 2001 طی نشستی در شهر بن آلمان درباره «نقشه‌راه انتقال سیاسی» به حاکمیت دموکراتیک در افغانستان و بازسازی این کشور به مذاکره پرداختند. جناح‌های اصلی حاکم بر افغانستان تا زمان تشکیل «لویه جرگه» یا شورای عالی اضطراری در ژوئن 2002، تنها شامل یک دولت موقت 30 نفره بود. لویه جرگه در کابل برگزار شد و حدود 1600 نماینده از تمام ولایت‌های افغانستان برای تشکیل دولت موقت این کشور در این همایش سراسری شرکت کردند. در نتیجه، دولت جدید افغانستان متشکل از سه گروه؛ شامل ائتلاف مجاهدین، اتحاد شمال و اتحادی از احزاب سیاسی تاجیک و ازبک آغاز به کار کرد.

حضور نیروهای ناتو به رهبری ایالات متحده آمریکا در افغانستان پس از 11 سپتامبر، باید به زوال اقتدار طالبان و همچنین بازسازی این کشور از طریق کمک‌های بین‌المللی منجر می‌شد. در زمان بررسی انتقال قدرت نظامی از ناتو به ارتش افغانستان در 2014 یعنی 13 سال پس از مداخله این سازمان، علاوه بر امنیت، بر اهمیت و لزوم توسعه اقتصادی، فرهنگی و صنعتی این کشور نیز تأکید شد.

علی‌رغم شکست رژیم طالبان و استقرار دولت برآمده از نشست بن در کابل، صلح و بازسازی هنوز در افغانستان محقق نشده است. به‌عنوان مثال، هنوز شاهد کلاف پیچیده بازیگران متعدد داخلی و خارجی در افغانستان هستیم که مهم‌ترین آنها عبارتند از: نیروهای نظامی و امنیتی افغان، نظامیان بین‌المللی (ناتو و غیره)، دولت مستقر در کابل، رهبران قبایل و احزاب سیاسی و جناح‌های مخالف، شبه‌نظامیان (مذهبی و قومی)، جنگ‌سالاران حامی حکومت، آمریکا، ناتو، سازمان ملل (یوناما)، طالبان، القاعده، داعش و سایر جنگجویان خارجی.

تجربه دو دهه گذشته نشان داده است که تأمین اهداف مذکور، به‌خصوص نیازهای امنیتی و اقتصادی افغانستان با روش‌های سنتی و رویکردهای سیاسی و نظامی کنونی میسر نیست. علی‌رغم تلاش‌های مداوم برای برقراری صلح و ثبات و بازسازی افغانستان از سال 2001 تاکنون، هنوز دولت مقتدر و باثباتی در این کشور روی کار نیامده، بلکه همواره وابسته به کمک‌های خارجی بوده است. از این رو، باید به دنبال راهکارهای دیگری بر حل‌و‌فصل مسالمت‌آمیز اختلافات داخلی افغانستان و مبارزه با بحران‌های این کشور مانند جنگ و فساد اقتصادی و تجارت افیون در این کشور بود.

حل مشکلات مذکور، مستلزم وجود متحدانی برای افغانستان است که به دنبال اهداف ژئوپلتیک خود و رقابت و تصفیه‌حساب با همسایگان و قدرت‌های منطقه‌ای در این کشور نباشند و از لحاظ تاریخی نیز دارای مشترکات فرهنگی و روابط و همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی با افغان‌ها باشند.

در همین راستا، دولت ترکیه علاوه بر همراهی با نیروهای ناتو در آزادسازی افغانستان از دست طالبان، با مشارکت فعال در کنفرانس بن، کمک موثری در روند ثبات سیاسی این کشور داشته و از طریق همکاری با دولت رسمی مستقر در کابل به بازسازی و توسعه مناطق مختلف افغانستان کمک کرده است. اقدامات توسعه‌محور ترکیه در افغانستان همواره از سوی ایالات متحده، ناتو و جامعه بین‌المللی مورد تایید و تقدیر قرار گرفته است که در ادامه به مواردی در این اشاره می‌شود.

دولت ترکیه از طریق اجرای پروژه‌های اقتصادی، آموزشی و فرهنگی و فعالیت ویژه آژانس همکاری و هماهنگی (تیکا) در افغانستان، زمینه رفاه و ارتقای سطح زندگی برای مردم این کشور را فراهم کرده است. برنامه گسترده ترکیه برای آموزش پلیس و ارتش افغانستان، کمکی مهم، به‌ویژه در زمینه عقب‌نشینی نیروهای بین‌المللی از این کشور در سال 2014 و همچنین روند مبارزه با مواد مخدر تلقی شده است. ترکیه برای ساخت مدارس در مناطق مختلف افغانستان همکاری کرده و یگان‌های ویژه مبارزه با مواد مخدر این کشور را در آنکارا آموزش داده است.

یکی از انتقادات ترکیه به آمریکا و متحدان غربی این کشور، عدم رعایت حساسیت‌های مذهبی مردم افغانستان، پاکستان و همچنین آسیای میانه توسط ناتو بوده است. مشترکات فرهنگی و تاریخی و حمایت‌های اقتصادی و آکادمیک باعث شده است تا افکارعمومی پاکستان و افغانستان از ترکیه به عنوان کشور «برادر» یاد کنند. بنابراین، ترکیه در مقایسه با سایر اعضای ناتو با استقبال بیشتری در افغانستان مواجه شده و از مزایای مهم‌تری در این کشور برخوردار است.

ترکیه با رویکردی استراتژیک از آشتی ملی و اتحاد گروه‌های مختلف در افغانستان حمایت می‌کند و در همین راستا برای کشاندن گروه طالبان به پای میز مذاکره و توقف خشونت و پذیرش آتش‌بس توسط این گروه تلاش مستمر و شایانی داشته است. آنکارا همچنین به یمن روابط حسنه خود با کابل و اسلام‌آباد برای حل اختلاف افغانستان و پاکستان بر سر پایگاه‌های متعدد گروه طالبان در خاک این کشور و دیگر مسائل تنش‌آمیز بین طرفین پیشگام شده و میانجی‌گری کرده است.

در سطح بین‌المللی نیز، ترکیه به‌عنوان یک بازیگر جهانی و رئیس دوره‌ای شورای امنیت در سال‌ 2010، برای ایفای نقش فعال‌تر در افغانستان برنامه‌ریزی کرده است. در زمینه همکاری منطقه‌ای هم، تلاش‌های آنکارا برای پیگیری و برگزاری اجلاس «سه‌جانبه ترکیه-پاکستان-افغانستان» از سال 2011 بدینسو، با استقبال و تایید جامعه بین‌المللی همراه بوده است. اجتناب نیروهای ترکیه از انجام عملیات نظامی در افغانستان، رویکرد مبتنی بر حفظ آرامش در سال‌های 2001 و 2014 و تلاش آنکارا برای تأمین انرژی این کشور از سال 2005 از دیگر نکات قابل توجه در این مبحث است.

ترکیه بر تغییر سیاست واشنگتن/ناتو در افغانستان تاکید دارد. از دیدگاه آنکارا، ابتکارعمل‌های منطقه‌ای برای افغانستان باید با محوریت ترانس آتلانتیک و از طریق بسترهای بین‌المللی چندبعدی پیگیری شود. برگزاری نشست‌های مهم منطقه‌ای در استانبول، نشانه همگرایی فزاینده مواضع ترکیه و غرب در قبال افغانستان است. این موفقیت را می‌توان نتیجه حضور فعال و موثر آنها در دو کنفرانس ژانویه 2010 در لندن و دسامبر 2011 در بن دانست. دولت ترکیه آمادگی و برنامه‌های خود برای حفظ صلح در افغانستان، حتی پس از خروج نیروهای ناتو از این کشور را نیز اعلام کرده است. بنابراین، ترکیه خواهد توانست در دوران پس از ناتو نه به‌عنوان عضو این پیمان، بلکه یک کشور برادر در افغانستان نقش مهمی را ایفا کند.

گفتنی است؛ روابط ترکیه و افغانستان با امضای توافق‌نامه‌ای در اول مارس 1921 و با ارسال کمک‌های فرهنگی و فنی و اعزام معلمان و افسران نظامی به کابل آغاز شد. براساس اظهارات سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه روابط دوستانه دو کشور دارای پیشینه فرهنگی و تمدنی بوده و همکاری استراتژیک و موثر طرفین در زمینه‌های اقتصادی، علمی، اجتماعی و آموزشی رو به گسترش است. صدها هزار شهروند افغانستان طی چند دهه گذشته به‌عنوان دانشجو، کارگر و پناهجو به ترکیه آمده و در شهرهای مختلف این کشور زندگی کرده‌اند.

منبع: خبرگزاری آناتولی / خلیل سلحشور