فعالیت‌های باستان‌شناسی در گوبکلی‌تپه برای کشف رازهای نهفته 12 هزار ساله آناتولی

آیا سفر به اعماق تاریخ ممکن است؟

اگر ممکن باشد، دوست دارید به زمان‌های گذشته سفر کنید؟

اگرچه در حال حاضر ماشین سفر در اعماق زمان ساخته نشده، ولی در سرزمین کهن‌سال آناتولی سفر به سال‌های دور و مسافرت به دوران قبل از تاریخ امکان‌پذیراست. در این خاک‌ها جایی وجود دارد که دانسته‌های ما در خصوص تاریخ بشر را زیر و رو کرده ‌است. شاید حدس زده باشید که منظورمان کجاست؟

در این نوشته به ارائه اطلاعات در رابطه با منطقه باستانی گوبکلی‌تپه خواهیم پرداخت که تاریخ آن به 10 هزار سال پیش از میلاد می‌رسد.

گوبکلی‌تپه در 17 کیلومتری شهر شانلی‌اورفا در منطقه آناتولی جنوب‌شرقی ترکیه واقع شده ‌است. اکتشافات و حفریات در گوبکلی‌تپه، کلیه آموخته‌های ما در مورد تاریخ بشر، تاریخ ادیان و آغاز زندگی یکجانشینی و درک و برداشت‌مان از تاریخ را عمیقا دگرگون ساخته و دستخوش تغییر و تحول نمود. بطوریکه برخی از محققین با تاکید بر اهمیت گوبکلی‌تپه بر این باورند که تاکنون هیچ اکتشاف باستان‌شناسی به اندازه گوبکلی‌تپه تفسیر و درک ما از گذشته را تا یان اتدازه دگرگون نکرده بود. به همین علت گوبکلی‌تپه به "نقطه صفر تاریخ" مشهور شده است. به عقیده آنها تاریخ با گوبکلی‌تپه آغاز می‌شود یعنی هفت هزار سال قبل از قدیمی‌ترین تاریخ مدون.

از اسرار 12 هزار ساله سخن می‌گوییم. از این اسرار هنوز پرده برداشته نشده و چنین به نظر می‌رسد که فهم این اسرار نیز به آسانی ممکن نخواهد ‌‌شد. زیرا چنین تخمین زده‌‌‌‌‌ می‌شود که حفریات در گوبکلی‌تپه احتمالا 50 حتی 100 سال طول خواهد‌‌ کشید. در مورد این منطقه شگفت‌انگیز حکایات بی‌شماری نقل می‌شود. برخی‌ها معقتدند که اینجا یک مرکز عبادت بوده و به گفته برخی‌ها یک مرکز دیده‌بانی بوده ‌‌است. به نظر برخی‌ها نیز گوبکلی‌تپه باغ بهشتی است که آدم و حوا بعلت خوردن میوه ممنوعه از آن اخراج شدند. به نظر بعضی دیگر گوبکلی‌تپه برای پرستش ستاره سیروس ساخته ‌شد. برخی‌ دیگر معتقدند که اینجا معبد حضرت ابراهیم بوده و حتی برخی ادعا می‌کنند که اینجا از سوی موجودات فضایی ساخته شده ‌است. البته هنوز هیچیک از این نظریات و ادعاها قطعیت نیافته‌ ولی در خصوص تعریف آن بعنوان یک محوطه عمومی برای استفاده مردم آن زمان اتفاق‌نظر وجود دارد. 

همه چیز با یک سنگ شبیه به مجسمه‌ای که یک دهقان به هنگام شخم زدن کشتزارش پیدا کرد، شروع شد. این دهقان بدون آنکه بداند راه یک اکتشاف بزرگ را باز کرد، آن سنگ را به موزه شانلی‌اورفا تحویل داد. ولی به علل نامعلوم مقامات موزه به سنگ مکشوفه اهمین ندادند و آن را به انبار موزه منتقل کردند. هشت سال بعد، در همین منطقه و قبل از شروع ساخت سد آتاترک، امور حفاری شروع شد. یک باستان‌شناس آثار مکشوفه در میدان حفاری را به موزه برد و در انبار موزه با نمونه‌های سنگی که دهقان به موزه تحویل داده ‌بود، مواجه شد. این باستان‌شناس که با شروع تحقیقات در مورد منبع این سنگ‌ها، در کشف گوبکلی‌تپه و شناساندن آن به جهان نقش مهمی ایفا کرده و سپس به ریاست گروه باستان‌شناسان در این منطقه منصوب شد، کلاوس اشمیت آلمانی است.

نخست در روزهای معین در این محوطه امور حفاری انجام می‌گرفت ولی آثار مکشوفه به قدری حیرت‌آور و شگفت‌انگیز بود که تصمیم گرفته شد تا حفریات بدون‌وقفه ادامه یابد. باستان‌شناسان می‌گویند: گوبکلی‌تپه آنچنان اکتشافی است که عقل انسان بسختی قادر به تصور بزرگی و درک ابهت آن خواهد ‌‌بود. در اینجا این سوال مطرح می‌شود که چرا باید آموخته‌های خود در مورد تاریخ بشریت را فراموش کنیم؟ چرا گوبکلی‌تپه ما را تا این اندازه دچار شگفتی می‌سازد؟ چرا در درک آن مشکل داریم؟

واژه فرهنگ که در قرن هفدهم تعریف شده‌، در اصل با ساختن و استفاده اولین ابزار از سوی بشر متداول گردید و با آغاز زندگی مسکونی توسعه یافت. حفاری‌های گوبکلی‌تپه از نظر پی بردن به زندگی بشر در دو هزار سال قبل از  دوره اهلی کردن حیوانات و کشت زمین، در ماهیت اکتشافات و اطلاعات بسیار مهم و ارزشمند هستند. گوبکلی‌تپه از هر نظر بسیار شگفت‌انگیز است و با بناهای بی‌مانند خود بازدیدکنندگان را به حیرت وامی‌دارد. گوبکلی‌تپه که بعنوان یک اثر تاریخی 12 هزار ساله در لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته، در نقطه‌ای واقع شده که حتی از فاصله بسیار دور نیز جلب دقت می‌کند.

در محوطه گوبکلی‌تپه با خرسنگ‌های بی‌نظیری که قدمت آن‌ها به دوران نوسنگی پیش از سفال می‌رسد، مواجه می‌شویم. این خرسنگ‌ها از ستون‌های عظیم بشکل دایره تشکیل شده‌اند که ارتفاع تقریبی آنها به 6 متر و عرض‌شان نیز به 30 متر می‌رسد. وزن این ستون‌ها بین 20 الی 40 تن تخمین زده‌ می‌شود. این ستون‌ها از محلی که در فاصله حداقل دو کیلومتری قراردارد به ماین منطقه آورده شده‌اند و با توجه بر اینکه انسان آن دوره بغیر از سنگ چخماق از ابزار دیگری استفاده نکرده و بعلت عدم اهلی کردن حیوانات نمی‌توانست با  استفاده از آنها بار حمل کند و بصورت گروه‌های کوچک زندگی می‌کرد، این سوال مطرح می‌شود که این ستون‌های غول‌پیکر چگونه ساخته شده و چگونه حمل شده‌اند؟

بدین‌ترتیب در مورد اسرار پنهان گوبکلی‌تپه مانند استون‌هنج در انگلیس و اهرام جیزه مصر که رازهای نهفته‌ایی در خود دارند، سوالات بسیاری به اذهان خطور می‌کند.

به عقیده کارشناسان، برای ساخت یک چنین بنای عظیم تاریخی، بشر باید کشاورزی، اهلی کردن حیوانات و زندگی یکجانشینی را آغاز کرده باشد. این کارشناسان سپس کلیه آموخته‌ها و دانسته‌های خود در مورد تاریخ بشر را به کناری گذاشته و دوباره نظریه‌پردازی را آغاز کرده‌اند و می‌گویند که جوامع باستانی و سازندگان مرکز فرهنگی گوبکلی‌تپه به نحوی با نخستین اهلی‌سازی گندم در ارتباط بوده‌اند. برای تغذیهٔ انسان‌هایی که این سازه‌های عظیم را می‌ساختند و از آن‌ها استفاده می‌کردند به غذای بسیار زیادی نیاز بود. خوراک جویان برای ساخت چنین معبد عظیمی و تأمین مواد غذایی برای نیروهای آن شروع به اهلی کردن گندم کردند.

بر روی خرسنگ‌های گوبکلی‌تپه سمبل‌ حیواناتی مانند خوک وحشی، لک لک‌ها، روباه‌ها، شغال‌ها، عقرب‌ها، پلنگ‌ها و سمبل‌های انتزاعی به شکل برجسته‌کاری‌ها ترسیم شده‌است. تصورمی‌شود برجسته‌کاری‌ها که قدیمی‌ترین نمونه هنر سنگ‌تراشی آن‌دوران هستند، یا با اعتقادات دینی وقت در ارتباط بوده‌اند و یا به منظور دادن هشدار کار شده‌اند. ساخت یادمان‌های تاریخی این چنین عظیم و شگفت‌انگیز که قدمت آنها به 10 هزار سال پیش از میلاد می‌رسد، به ما نشان می‌دهد که این نیاکان‌مان آنچنان که تصور می‌رود، ابتدایی نبودند. برخی از محققین به همین علت مرکز فرهنگی کوبکلی‌تپه را بعنوان اولین اثر هنری به بزرگی یک بنای یادبود توسط بشر توصیف می‌کنند.

در حفاری‌هایی که تاکنون در گوبکلی‌تپه انجام گرفته، هیچ اثری از آتش، اجاق، وسایل آشپزی و یا استخوان انسان یافته نشده‌ است. در پرتو این اطلاعات کارشناسان بر این نظرند که نیاکان‌مان بطور دایمی در اینجا اقامت نداشته‌اند و احتمالا صرفا به منظور عبادت و یا ترتیب جشن‌ها در این مرکز گردهم می‌آمدند.

علاوه بر این طراحی کف بناها به گونه‌ای مقاوم در برابر مایعات نیز جلب دقت می‌کند. احتمالا این بخش از بناها برای ترتیب مراسم و عبادت مورد استفاده قرار می‌گرفت.

اینکه گوبکلی‌تپه به چه منظوری و چگونه ساخته شده، موضوعی پیچیده است. ولی موضوع خیلی پیچیده‌تر این است که نیاکان‌مان 12 هزار سال پیش از این و قبل از ترک این مرکز بشکلی آگاهانه آن را دفن کردند. این موضوع بیشتر موجب تفکر انسان می‌شود که چرا بجای آنکه آن را به حال خود رها کرده و یا بجای اینکه تخریب کنند، دست به استتار آن زده‌اند؟ آیا سعی داشتند آن را از کسی یا گروهی پنهان کنند؟ برای پاسخگویی به این سوالات باید کمی منتظر شد. البته اگر در طول این مدت اسرار جدیدی پیدا نشود.

گوبکلی‌تپه انسان را جادو می‌کند. با شگفتی انسان را بسوی خود جذب می‌کند، گویی می‌خواهید در میان آن ستون‌های سنگی گشته، تاریخ هزاران سال قبل را لمس کرده و در گذشته و رازهای آن سهیم شوید.

با ادامه حفریات شاید اسرار نهفته عیان گردد و شاید هم رازهای جدیدی پیدا شود. گوبکلی‌تپه تاریخ کهن و مملو از رازها و تمول فرهنگی آناتولی را بازگو خواهد کرد.

با کنجکاوی در انتظار گشوده شدن پرده اسرار آن دوره تاریک تاریخ هستیم.