دوره جدید در روابط ترکیه با کشورهای حاشیه خلیج

روند عادی‌سازی نیز که در پایان سال 2020 در خاورمیانه آغاز شد، می‌تواند به عنوان یک ضرورت نیاز منطقه‌ای جدید تلقی شود. در دوره بعد از شورش‌ها و انقلاب‌های عربی، تمامی کشورهای عربی منطقه با کاهش شدید قدرت مواجه شده و در پی فروپاشیدن نظام سیاسی برخی از کشورها، دولت‌های غربی ضمن مداخله، درصدد تشکیل دادن یک نظام جدید منطقه‌ای برآمدند. تحت رهبری آمریکا در برخی از نقاط بحرانی مداخلات صورت گرفته، روابط بین کشورهای منطقه مجددا تعریف شده و با پیشگامی آمریکا اولین گام‌های نظم نوین منطقه‌ای به نام "ائتلاف جهانی" که دولت اسرائیل در مرکز آن قرار گرفته و اراده همه کشورهای عربی دوباره تنظیم گردید، برداشته شد.

در این نظام جدید، ترکیه در خاورمیانه تنها مانده و سعی شد که از سیاست منطقه بیرون رانده شود. به کشورهای خلیج نیز که بر خلاف واقعیت، به عنوان متحد تلقی می‌شدند، اجازه داده نشد که به تنهایی و با تنظیم مجدد اراده خود، سیاست مستقلی را دنبال کنند. همه کشورهای منطقه با روی کار آمدن بایدن در آمریکا و لفاظی‌های حاشیه‌ساز و تهدیدآمیز او، سیاست‌های خارجی خود را بازسازی کردند.

روند عادی سازی روابط ابتدا بین کشورهای خلیج، سپس بین کشورهای خلیج و کشورهای عربی با سایر کشورهای منطقه و در نهایت بین قدرت‌های منطقه‌ای که با یکدیگر مشکل داشتند، آغاز شد. نخست زمینه‌های پرتنش در روابط دوجانبه ساماندهی شده و سپس بسترهای همکاری جدید ایجاد شد.

 سفر اخیر رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به سه کشور حاشیه خلیج (عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر) بین 17 تا 19 جولای در همین چهارچوب تحقق یافته و تأثیرات مهمی هم در روابط دوجانبه و سیاست منطقه‌ای و هم در مقیاس جهانی داشت. حال سعی خواهیم کرد سفر رئیس جمهور اردوغان را در این سه زمینه مختلف به اختصار ارزیابی کنیم.

این موضوع که سفر رئیس جمهور اردوغان به خلیج تأثیر مثبت جدی بر روابط دوجانبه طرفین خواهد گذاشت، اجتناب ناپذیر است. اول اینکه، افزایش حجم تجارت بین طرفین و تنوع بخشیدن به محتوای تجارت بسیار مهم است. روابط ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج علاوه بر تجارت دوجانبه ابعاد جدیدی پیدا کرد. بازیگران اقتصادی حوزه خلیج سرمایه‌گذاری‌های خود در ترکیه را افزایش داده و بازیگران اقتصادی ترکیه نیز گام‌های جدیدی به سوی خلیج برداشتند. به عنوان مثال، بین شرکت بایکار طراح و تولید‌کننده پهپاد ترکیه که شهرت جهانی دارد، و وزارت دفاع عربستان سعودی، بزرگترین قرارداد صنایع دفاعی در تاریخ ترکیه امضا شد. بین ترکیه و امارات نیز قرارداد مالی و اقتصادی حدود 51 میلیارد دلاری به امضا رسید.

بدین ترتیب، هم ترکیه به بازارهای صادراتی تامین کننده کمک به رشد هر چه بیشتر اقتصاد متنوع خود دست یافته و هم کشورهای حوزه خلیج خواهند توانست تا وابستگی به کشورهای غربی، علی‌الخصوص در زمینه تولیدات صنایع دفاعی را کاهش دهند.

اثرات منطقه‌ای سفر رئیس جمهور اردوغان نیز قابل توجه خواهد بود. چرا که این سفر با انتقال روابط بین کشورهای منطقه به یک زمینه با ثبات، از روند عادی‌سازی سه ساله فراتر رفته و انتظارات متوجه به برقراری نظم منطقه‌ای را افزایش خواهد داد. در این مرحله چند نکته مهم جلب دقت می‌کند.

اول از همه، دولت‌های منطقه از سیاست‌های یک جانبه و مداخله‌جویانه بازیگران جهانی راضی نیستند. دولت‌های منطقه به بازیگران جهانی اعتماد ندارند، زیرا فکر می‌کنند که می‌توانند هر لحظه موضوع و قربانی بازاریابی یا درگیری‌های جهانی شوند. ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج که نمی‌خواهند طرف تنش بین آمریکا و دیگر کشورهای غربی با بازیگران جهانی غیرغربی باشند، با پایان دادن به تنش بین خود، توسعه زمینه‌های همکاری را در اولویت قرار می‌دهند. به عنوان مثال به همراه این سفر، کشورهای حاشیه خلیج به جای کشورهای غربی که در زمینه تولیدات صنایع دفاعی مشکل ایجاد کرده و فروش مشروط انجام می‌دهند، به سوی کشورهایی مانند ترکیه روی می‌آورند.

دوم اینکه، آنها می‌دانند که مسائل منطقه‌ای تنها با همکاری با بازیگران منطقه قابل حل است. حل مسائل منطقه‌ای مانند بحران سوریه و لیبی که بازیگران جهانی با آنها طرف و درگیر هستند، بسیار دشوارتر می‌شود. ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج که تنش فی مابین را کاهش داده‌اند، می‌توانند در نقاط بحرانی منطقه به ویژه در یمن، لیبی و سوریه همکاری کنند. حداقل، احتمال همکاری آنها برای پایان دادن به کلاف خشونت در منطقه بیشتر است.

سوم اینکه، توسعه روابط ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج بر تعادلات در مدیترانه شرقی تأثیر خواهد گذاشت. یونان با بهره‌گیری از تنهایی منطقه‌ای اخیر ترکیه، می‌خواست با توسعه همکاری، نه تنها با مصر و اسرائیل، بلکه با کشورهای حاشیه خلیج، ترکیه را در شرق مدیترانه نیز به تنهایی محکوم کند. سیاست مقاومت ترکیه که با تحمل هزینه‌ها به تنهایی به پیش می‌برد، مانع از تحولات علیه ترکیه شد. فقط، با روند عادی‌سازی ترکیه در خاورمیانه، اتحادی که علیه ترکیه با محور یونان در شرق مدیترانه ایجاد شده بود نیز خود به خود منحل شد. از این پس کشورهای حوزه خلیج مانند عربستان سعودی و امارات در روابط خود با یونان، با در نظر گرفتن ترکیه عمل خواهند کرد.

در نهایت، سفر اخیر رئیس جمهور اردوغان به خلیج نیز پیامدهای جهانی خواهد داشت. اردوغان که اخیرا در نشست ویلنیوس ناتو صفحه جدیدی بین ترکیه و کشورهای غربی باز کرد، با این سفر نیز با کشورهای حاشیه خلیج صفحه جدیدی باز کرد. افزایش اهمیت ترکیه در یک طرف، که یک پایش در غرب و پای دیگرش در شرق است، اهمیتش در طرف دیگر را نیز افزایش می‌دهد. اهمیت ترکیه که در غرب مد نظر قرار دارد، در شرق بیشتر است. به همین شکل، ترکیه‌ای که در خاورمیانه محترم شمرده می‌شود، در غرب نیز مورد احترام خواهد بود. به طور خلاصه، این گام های تاریخی که ترکیه در خاورمیانه برداشته است، در غرب نیز پاسخی خواهد داشت.

از سوی دیگر، کشورهای منطقه که از سیاست مداخله‌جویانه و یک جانبه آمریکا ناخشنود شده‌اند، سعی می‌کنند که در پی خروج نسبی آمریکا از منطقه و کاهش علاقه آن به منطقه، روابط خود با دیگر بازیگران جهانی را که در تلاش تأثیرگذاری در منطقه هستند، توسعه دهند. از سوی دیگر کشورهای حوزه خلیج نیز به روابط خود با بازیگران سنگین وزن در منطقه مانند ترکیه اهمیت خاصی می‌دهند. از این رو، در فرآیند منطقه‌ای شدن، که بازیگران جهانی نفوذ نسبی خود را از دست داده‌اند، ترکیه و کشورهای حوزه خلیج‌ نیز تلاش می‌کنند با توسعه دادن روابط مابین، از وابستگی به بازیگران جهانی بکاهند.

نویسنده: پروفسور دکتر مراد یئشیل‌تاش مدیر بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ترکیه